Polityka gromadzenia zbiorów w Muzeum POLIN

Początki kolekcji Muzeum POLIN sięgają 1998 roku, kiedy to – z myślą o stworzeniu w Warszawie Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN – Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny w Polsce rozpoczęło gromadzenie muzealiów i archiwaliów. Kolekcję rozwinęliśmy kilka lat później – dzięki zainaugurowanemu w 2006 roku Programowi Zbierania Pamiątek, formalnie realizowanego już przez nowo powstałe muzeum. Program, ogłoszony w Ohelu (instalacji artystycznej i miejscu spotkań na Muranowie ulokowanym tuż obok przyszłego gmachu Muzeum POLIN), odpowiadał na ówczesną potrzebę ocalenia ostatnich śladów przedwojennej żydowskiej obecności w Polsce oraz zgromadzenia obiektów na potrzeby wystawy stałej muzeum. Powstała obszerna kolekcja pamiątek osobistych, którym towarzyszą gromadzone przez Muzeum POLIN relacje darczyńców. Opowieści te tworzą kontekst dla przekazanych obiektów – pozwalają współczesnym odbiorcom wyobrazić sobie jak wyglądała codzienność osób, które posługiwały się tymi przedmiotami.

W 2007 i 2009 roku powstały portale wiedzy Polscy Sprawiedliwi i Wirtualny Sztetl, dzięki którym rozpoczęliśmy budowanie kolekcji cyfrowej Muzeum POLIN. Zrealizowaliśmy m.in. pierwsze relacje historii mówionej i rozpoczęliśmy budowę zasobu opracowań historycznych portali. Na potrzeby zespołu kuratorskiego wystawy stałej powstała biblioteka.

Obecnie na kolekcję Muzeum POLIN składają się zbiory muzealne (ponad 6000 obiektów), archiwalne (ponad 6500 obiektów), cyfrowe (kilkaset opracowań historycznych, ponad 1000 wywiadów historii mówionej, 70 000 fotografii dokumentujących dziedzictwo materialne, 362 000 ikonografii archiwalnej) i biblioteczne (15 000 woluminów). Z naszymi zbiorami online zapoznaje się 1 200 000 gości rocznie.

Kolekcja Muzeum POLIN realizuje cele statutowe muzeum oraz misję muzeum – ocalając, przywracając i chroniąc pamięć o Żydach polskich. Jednocześnie wspiera budowę silnej wspólnoty darczyńców, świadków historii i stałej publiczności wokół muzeum. Od 2021 roku Muzeum POLIN kieruje się wprowadzoną Zarządzeniem Dyrektora "Polityką gromadzenia zbiorów". Dokument ten systematyzuje wiedzę o dotychczas zgromadzonej kolekcji oraz wyznacza priorytety dalszego jej rozwoju.

Wśród muzealiów wyróżniamy judaika, dzieła sztuki, zbiory historyczne (pamiątki osobiste i historyczne) oraz ruchome zabytki archeologiczne (m.in. obiekty z terenów byłych gett, fragmenty przedmiotów synagogalnych). 

Gromadzimy dzieła sztuki XIX i XX wieku oraz współczesne, które odwołują się do dziedzictwa Żydów polskich poprzez biografię autora – m.in. prace Romana Kramsztyka, Marka Szwarca, Franciszki Themerson, Ewy Kuryluk, Elżbiety Nadel, jak i poprzez temat, np. prace Wilhelma Sasnala, Jadwigi Sawickiej czy Huberta Czerepoka.

Unikatowa w skali kraju jest kolekcja oryginalnych plansz komiksowych, która pokazuje, jak problematyka żydowska i relacji polsko-żydowskich ujmowana jest w sztuce komiksu ostatnich lat w Polsce i na świecie, m.in. w pracach Krzysztofa Gawronkiewicza, Rutu Modan czy Iwony Chmielewskiej. Nabywamy również fotografie artystyczne dokumentujące życie polskich Żydów (prace Krzysztofa Gierałtowskiego, Chucka Fishmana) lub pamięć o nich (fotografie Tadeusza Rolkego, Wojciecha Wilczyka). Naszym głównym celem jest uzupełnienie kolekcji dzieł sztuki tak, by reprezentowała dzieła autorów cieszących się uznaniem w Polsce i na świecie, a tematem przewodnim zaś są motywy kultury żydowskiej, tożsamości żydowskiej oraz relacje polsko-żydowskie.

Gromadzimy również przedmioty związane z obrzędowością i tradycją żydowską (parochety, tałesy, balsaminki, jady) i jednocześnie zbiory specjalne, świadectwa bezczeszczenia tych przedmiotów: obiekty wykonane ze zwojów Tory lub z macew.

Na specjalną uwagę zasługują kolekcje tematyczne archiwaliów i obiektów historycznych, dokumentujące losy polskich Żydów w gettach podczas II wojny światowej, w ZSRR, dotyczące Marca ’68 oraz obszerne archiwa osobiste, na które składają się fotografie, dokumenty osobowe, rękopisy, listy – stanowiące świadectwo życia żydowskiego w Polsce od XIX wieku do czasów współczesnych. Mają charakter unikatowy, ponieważ dotyczą historii konkretnych rodzin lub osób indywidualnych związanych ze społecznością polskich Żydów. Wśród zbiorów znajdują się obiekty dotyczące m.in. postaci i rodzin zapisanych w historii kultury żydowskiej (m.in. rodzin Kramsztyków, Kuryluków, Natansonów, Dichterów) oraz postaci mniej znanych, m.in. Ryszarda Rozentala, Mariana Rzędowskiego.

Zbiory o charakterze osobistym często dopełniają wywiady historii mówionej wraz z dokumentacją towarzyszącą w postaci cyfrowej (poza wywiadami są to na przykład fotografie i dokumenty z archiwów rodzinnych naszych rozmówców, portrety fotograficzne samych rozmówców). Wywiady stanowią też odrębną kolekcję w zbiorach Muzeum POLIN. Chronologicznie jako pierwsze powstawały wywiady z polskimi Sprawiedliwymi wśród Narodów Świata (300 relacji), Żydami ocalałymi podczas Zagłady (80), darczyńcami do kolekcji Muzeum (140), emigrantami Marca ’68 (160 relacji).

Zważywszy na dotychczasową historię tworzenia kolekcji, cele merytoryczne "Polityki gromadzenia zbiorów", nasze ambicje programowe oraz uchwycone podczas weryfikacji kolekcji luki, wyodrębniliśmy trzy priorytety gromadzenia zbiorów muzealnych i archiwalnych na lata 2021–2026: pamiątki historyczne i osobiste oraz materiały archiwalne świadczące o życiu społeczności żydowskiej w Polsce, dzieła sztuki współczesnej po 1945 roku, ze szczególnym uwzględnieniem sztuki najnowszej po 1989 roku, tworzonej przez artystów polskich i żydowskich związanych z Polską, a także dzieła reprezentatywnych artystów żydowskich od drugiej poł. XIX wieku do 1945 roku, których prace mogą uzupełnić wystawę stałą.

W zakresie zbiorów cyfrowych w kolekcji historii mówionej naszym celem jest przede wszystkim dokumentacja biografii przedstawicieli różnorodnych społeczności żydowskich w Polsce tu i teraz, wszystkich pokoleń, w tym liderów tych społeczności; priorytetami towarzyszącymi są dokumentacja pamięci o Zagładzie Żydów polskich i praktyk związanych z upamiętnianiem Zagłady w sferze publicznej oraz dokumentacja aktywności działaczy na rzecz zachowania dziedzictwa Żydów polskich. Dokumentacje te staramy się prowadzić zgodnie z zasadą synergii z innymi przedsięwzięciami programowymi Muzeum, takimi jak modyfikacje wystawy stałej, nowe wystawy czasowe, gala Nagrody POLIN.

Nieco innymi prawami rządzą się priorytety rozwoju zasobu opracowań historycznych i dokumentacji wizualnej w kolekcji cyfrowej – te przede wszystkim powiązane są z politykami wydawniczymi internetowych portali wiedzy oraz corocznymi planami wydawniczymi. I tak, dla portalu Wirtualny Sztetl wyróżniamy takie dominanty, jak redakcja i uzupełnienie zbioru historii społeczności Żydów polskich, ze szczególnym uwzględnieniem instytucji, funkcjonujących w okresie międzywojennym, a scharakteryzowanych w różnego rodzaju rejestrach oficjalnych (przemysłu, szkół, szpitali itd.). Kontynuujemy dodawanie biogramów, w szczególności postaci kobiecych, realizujemy też szeroko zakrojony program opisu cmentarzy żydowskich we współczesnych granicach Polski (we współpracy z Narodowym Instytutem Dziedzictwa).

W warstwie ilustracyjnej portalu wykorzystujemy przede wszystkim fotografie ze zbioru Polskie Korzenie w Izraelu (docelowo kilkanaście tysięcy zdjęć pozyskanych w latach 2006–2008), dokumentujące życie żydowskie w różnych regionach historycznych Polski, oraz z kolekcji dokumentacji wizualnej materialnego dziedzictwa Żydów polskich z miast i miasteczek położonych w historycznych granicach Rzeczypospolitej. Kolekcję tę tworzymy i opracowujemy od 2016 roku. Są to zdjęcia zabytków oraz miejsc pamięci i Zagłady, m.in. synagogi w dawnych ośrodkach chasydzkich, unikatowe drewniane synagogi w Pokroju, Rzeżycy i Lucynie, zabytki żydowskie dawnego Królewca i enklawy królewieckiej, ujęcia ośrodków zagłady Żydów wykonane przy pomocy drona.

Odrębne priorytety dotyczą opracowań historycznych o tematyce Zagłady, zwłaszcza w kontekście rozwoju opracowań historiograficznych portalu Polscy Sprawiedliwi. Zakończyliśmy etap aktywnej dokumentacji relacji bezpośrednich świadków historii na rzecz opracowywania historii udzielania pomocy Żydom przez Polaków podczas Zagłady na podstawie różnorodnych źródeł archiwalnych. Uzupełniamy naszą kolekcję o opracowania ukazujące losy mieszkańców polskiej prowincji, szczególnie w regionach dotychczas słabo rozpoznanych pod tym kątem – na Kresach Wschodnich, Górnym Śląsku, w Wielkopolsce i okolicach Łodzi. Historie pomocy opracowujemy w duchu mikrohistorii: ogólne tendencje i zjawiska historyczne ukazujemy przez pryzmat jednostki lub niewielkich grup społecznych, skupiając uwagę̨ na codziennych praktykach i formach społecznego obcowania.

Uważamy, że rzetelna edukacja o polskich Sprawiedliwych wymaga dobrej edukacji o Zagładzie, dlatego uzupełniamy naszą kolekcję o opracowania monograficzne, które pozwolą prezentować historie pomocy na tle społeczno-politycznego kontekstu okupacji niemieckiej w Polsce, uwzględniając złożoność i zróżnicowanie postaw polskiego społeczeństwa wobec Zagłady. Pokazujemy tę wielowymiarową historię jako żywą i znaczącą dla współczesności, wierząc w potencjał uniwersalnego odczytywania doświadczenia Zagłady.

W zakresie zbiorów bibliotecznych priorytetem jest budowanie kolekcji najnowszych publikacji dotyczących historii Żydów polskich, ze szczególnym uwzględnieniem pozycji anglojęzycznych. Biblioteka Muzeum POLIN pozostaje w bliskich relacjach z Biblioteką Żydowskiego Instytutu Historycznego. Mając na względzie bogaty księgozbiór tej instytucji, Muzeum POLIN nie uzupełnia systematycznie swojej kolekcji o książki dostępne na rynku antykwarycznym. Wyjątek stanowią tu pozycje do wystawy stałej i wystaw czasowych oraz zakupy mające na celu zastąpienie zniszczonych egzemplarzy książek. Biblioteka Muzeum POLIN ma stanowić księgozbiór uzupełniający się z biblioteką ŻIH, nie zaś dublujący jego charakter.

Mając na uwadze budowanie długotrwałych relacji z darczyńcami, świadkami historii czy oferentami sprzedaży i kolekcjonerami, gromadzimy kolekcję, w zależności od zbiorów, za pomocą różnych środków pozyskiwania: darowizn, zakupów, depozytów, zapisów testamentowych, wymiany międzybibliotecznej, zapisów cyfrowych, orzeczeń sądów lub decyzji innych właściwych organów.

Decyzję o wydatkowaniu środków na zakup zbiorów podejmuje Dyrektor, po zapoznaniu się z rekomendacjami Zastępcy Dyrektora ds. Programowych, odpowiedzialnego za rozwój kolekcji, Komisji Nabytków, Kierownika Działu Zbiorów (w zakresie muzealiów i archiwaliów), Kierownika Działu Upowszechniania (w zakresie zbiorów cyfrowych) lub Kierownika Działu Naukowego (w zakresie zbiorów bibliotecznych).

Główne kierunki rozwoju ze względu na finansowanie zakupów to uzupełnianie kolekcji muzeum o obiekty muzealne, archiwalne lub biblioteczne, które mogą wzbogacić wystawę stałą (stanowiąc zamienniki obiektów wypożyczonych lub kopii), a następnie pozyskanie zbiorów do kolekcji zgodnie z priorytetami wskazanymi w "Polityce gromadzenia zbiorów". Priorytety uzupełniania wystawy stałej o zbiory oryginalne określa Komisja Historyczna w porozumieniu z Główną Kuratorką Wystawy Stałej i Kierownikiem Działu Wystaw.

Środki na rozwój i uzupełnianie kolekcji mogą pochodzić ze środków własnych muzeum (w tym zgodnie z § 18 statutu muzeum ze środków pozyskanych w ramach działalności gospodarczej); ze środków organizatorów muzeum (Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Urząd Miasta st. Warszawy, Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny w Polsce), dotacji celowych, konkursów grantowych, donacji partnerów strategicznych i korporacyjnych, donacji osób prywatnych, zbiórek publicznych.

Dokładamy należytej staranności, aby nabywać zbiory z prawidłową dokumentacją nabycia, a zatem odrzucamy wszelkie oferty, które stanowią przedmiot nielegalnej sprzedaży lub gdy zachodzi podejrzenie, że okoliczności ich pozyskania wiążą się z nieprzestrzeganiem odpowiednich procedur etycznych i prawnych.

W Muzeum POLIN nie gromadzimy szczątków ludzkich lub innego materiału biologicznego. Jeśli zajdzie konieczność ich nabycia, muzeum dołoży wszelkich starań, by ich przyjęcie i przechowywanie odbywało się z najwyższą starannością i należytym szacunkiem.

W ograniczonym zakresie kolekcjonujemy obiekty o szczególnej wartości religijnej, takie jak fragmenty Tory lub macew. Fragmenty Tory (poza obiektami o potencjale ekspozycyjnym bądź o znaczącej wartości historycznej) ze względu na tradycję przekazujemy do lokalnych gmin żydowskich w celu rytualnego pochówku zgodnie z tradycją zapisaną w Księdze Proroków. Fragmenty macew (poza obiektami o znaczącej wartości historycznej) nie są gromadzone w kolekcji – potencjalnych ofiarodawców takich fragmentów kierujemy do zarządów cmentarzy żydowskich, najbliższych miejscu ich odnalezienia lub do istniejących na cmentarzach żydowskich lapidariów.

W Muzeum POLIN gromadzimy świadectwa antysemityzmu – przedmioty będące świadectwem zachowań, poglądów i postaw antysemickich lub represji wobec Żydów. Nie dopuszczamy jednak możliwości nabywania antysemityków poprzez zakupy.

Zbiory są dostępne dla celów badawczych i wystawienniczych, dla pracowników muzeów, archiwów i innych instytucji kultury oraz udostępniane szerokiej publiczności na wystawie stałej, wystawach czasowych, cyklicznych pokazach własnej kolekcji, w Centrum Informacji Historycznej, Centrum Edukacyjnym, w wydawnictwach oraz w bardzo różnorodnej działalności popularyzatorskiej w Internecie (m.in. portale Wirtualny Sztetl, Polscy Sprawiedliwi, kanał z relacjami historii mówionej Historia mówiona / Kolekcja Muzeum POLIN). Obecnie zespół muzeum pracuje nad stworzeniem portalu internetowego prezentującego kolekcję Muzeum POLIN w całej jej różnorodności, w sposób usystematyzowany.

• Informacje nt. kolekcji muzealiów i archiwaliów, kwerend, prac Komisji Nabytków, składanie ofert darowizny i sprzedaży: [email protected].
• Udostępnienie wizerunków cyfrowych zbiorów: [email protected].
• Wszystkie zbiory biblioteczne Muzeum POLIN są dostępne w katalogu online. Kontakt: [email protected]