Historia: od Idei, przez OHEL do Muzeum POLIN

1. Narodziny idei 1993–1998

Jak narodziła się idea stworzenia Muzeum POLIN? Na pewno w drodze dyskusji i stawiania kolejnych pytań. Pytań o to, dlaczego takie muzeum miałoby powstać w Polsce i o to, gdzie dokładnie miałoby zostać wybudowane. Zastanawiano się też nad tym, czym miałoby się ono stać kolejnym Muzeum Holokaustu, czy jednak Muzeum Życia. Kluczową rolę odgrywało wówczas Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny w Polsce. To w jego otoczeniu zrodził się pomysł stworzenia muzeum i tam też jako inicjatywa społeczna był rozwijany do 2005 roku.

Inspirację dla stworzenia Muzeum Historii Żydów Polskich stanowiło otwarte w 1993 roku Muzeum Holokaustu w Waszyngtonie. Grażyna Pawlak, dyrektor ds. Organizacji i Informacji Żydowskiego Instytutu Historycznego, jest gościem tej uroczystości. Po powrocie do kraju proponuje, by przy Stowarzyszeniu ŻIH utworzyć "muzeum życia", które będzie prezentować historię Żydów w Polsce.

I właśnie w 1993 roku powołano Międzynarodowy Honorowy Komitet upowszechniający ideę projektu muzeum. Komitetowi przewodniczyli Chaim Herzog, były prezydent Izraela, oraz Ronald S. Lauder, biznesmen i filantrop, prezes Fundacji Laudera. W skład komitetu w kolejnych latach weszli przywódcy światowych organizacji żydowskich i politycy, m.in. Jan Nowak-Jeziorański, Jan Karski, Zbigniew Brzeziński

Kolejno powstawały komitety w Nowym Jorku – w 1994 roku, w Niemczech oraz Polsce – w 1995 roku. W 1996 roku powołano oficjalnie zespół projektowy, czyli Komitet do spraw Planowania Muzeum Historii Żydów Polskich. Miał on utworzyć program muzeum i kierować realizacją projektu. Na ściance obok tekstu na ten temat kopia uchwały zarządu ŻIH dotycząca powołania zespołu wraz z listą osób, które znalazły się w Komitecie.

Rok 1997, to jeden z kamieni milowych projektu: 17 kwietnia decyzją prezydenta Marcina Święcickiego Miasto Stołeczne Warszawa przekazało Stowarzyszeniu ŻIH działkę przy pomniku Bohaterów Getta z przeznaczeniem na budowę muzeum. W 1998 roku Stowarzyszenie ŻIH i Polski Komitet Wspierania Budowy Muzeum zorganizowały na Zamku Królewskim w Warszawie koncert nowojorskiego kantora Josepha Malovanego. Wśród gości na widowni znaleźli się Aleksander Kwaśniewski oraz przedstawiciele polskiego rządu. Było to pierwsze wydarzenie kulturalne promujące projekt.

Rok 1998 to także moment rozpoczęcia prac programowych. Jednym z głównych problemów był brak bądź niekompletność zachowanych źródeł i przedmiotów historycznych. Brak ten skutkował decyzją o nadaniu muzeum charakteru narracyjnego, gdzie punktem wyjścia dla wystawy nie kolekcja, ale opowiadana historia, pod której kątem dobiera się materiały źródłowe i media wystawiennicze.

2. Rozwój projektu 1998–2004

Kolejnemu etapowi prac przyświecały pytania o adresatów muzeum, o historię, którą ma opowiedzieć wystawa stała oraz o sposób komunikowania tej historii. W 1999 r. powstała Rada Muzeum pod przewodnictwem Mariana Turskiego, przewodniczącego Stowarzyszenia ŻIH. Jej członkiem został m.in. prof. Władysław Bartoszewski, ówczesny minister spraw zagranicznych. Wtedy też powstały strona internetowa i pierwsze materiały promocyjne muzeum.

Równolegle z rozpoczęciem prac dokumentacyjno-badawczych poszukiwano projektantów wystawy stałej. Nawiązano współpracę z londyńską firmą Event Communications. Oficjalne prace projektowe ruszyły jednak dopiero w 2001 r.

3. Przełom – 2005

Wieloletnie starania Stowarzyszenia Żydowski Instytut Historyczny w Polsce przyniosły efekt 25 stycznia 2005 r. Tego dnia, z inicjatywy ówczesnego prezydenta Warszawy Lecha Kaczyńskiego, w porozumieniu z Ministrem Kultury, powołano do życia Muzeum w formule partnerstwa publiczno-prywatnego. Umowę, na podstawie której powstała wspólnie finansowana instytucja kultury, podpisali Lech Kaczyński, Waldemar Dąbrowski, Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego, oraz prof. Jerzy Tomaszewski, wiceprzewodniczący Stowarzyszenia ŻIH.

Wkrótce po podpisaniu umowy o powołaniu muzeum ogłoszono międzynarodowy konkurs na projekt budynku. Starannie opracowane założenia konkursowe zawierały informacje o misji muzeum, o konieczności uwzględnienia kontekstu miejsca oraz istniejącej już koncepcji wystawy stałej, która ulokowana została pod ziemią. Nadesłane na konkurs prace oceniało międzynarodowe jury złożone z architektów, przedstawicieli Stowarzyszenia ŻIH oraz Ministerstwa Kultury.

Do finału konkursu przeszło 11 prac. Wyniki konkursu ogłoszono 30 czerwca 2006 roku. Zwyciężyła praca Rainera Mahlamakiego z Finlandii. Jury uzasadniało werdykt słowami: "Zaprojektowany na planie kwadratu, oktagonalny budynek otwiera się poprzez dramatyczną, plastyczną przestrzeń zarówno na pomnik, jak i na park. Ta dramatycznie zakrzywiona przestrzeń, posiadająca fakturę wapienia i oświetlona od góry, została przez autorów przyrównana do rozstąpienia się morza – Jam Suf – co można interpretować jako rytuał przejścia albo transcendencji pomiędzy długą drogą polsko-żydowskiej historii a symbolicznym i szczodrym otwarciem się na pokojową przyszłość".

W latach 2006 – 2011 kluczową rolę w powstawaniu Muzeum odegrał  Jerzy Halbersztadt, pierwszy dyrektor tej instytucji. Z ramienia Stowarzyszenia ŻIH między 1999 a 2011 rokiem kierował całością prac nad utworzeniem Muzeum, początkowo jako dyrektor projektu, a następnie jako koordynator Stowarzyszenia ŻIH ds. Muzeum.

4. Muzeum bez murów 2006–2013

Zespołowi muzeum zależało na tym, aby jak najszybciej zacząć komunikować misję muzeum mieszkańcom Warszawy i Polski. Idąc w ślad za konkursem na projekt budynku, w 2006 roku zorganizowano międzynarodowy konkurs na projekt "punktu informacyjnego" w miejscu przyszłego Muzeum. Konkurs został przygotowany we współpracy z fundacją Bęc Zmiana, która jako jedna z pierwszych wykorzystywała potencjał przestrzeni miejskiej do prowadzenia działalności społecznej i kulturalnej. Do konkursu zgłoszono 29 projektów z kilku krajów. 1 czerwca 2006 r. jury pod przewodnictwem Andy Rottenberg ogłosiło zwycięzcę – projekt polskich architektów z pracowni Centrala – Grupa Projektowa. Anda Rottenberg, przewodnicząca jury konkursowego podkreśliła: „Uwiodła nas forma namiotu, jej nietrwałość. Jest to projekt dla ludzi w drodze”.

W listopadzie 2006 r. nastąpiła inauguracja Ohelu – błękitnego, otwartego namiotu, swoją formą nawiązującego do ścian krzywoliniowych głównego holu w projekcie budynku Muzeum. Samo słowo „ohel” z hebrajskiego oznacza namiot.

Na wystawie czasowej "Jak zrobić muzeum" ma on swoją reprezentację w postaci specjalnie zaaranżowanej przestrzeni – oddzielonej od reszty ekspozycji zwieszonymi z sufitu tkaninami z wielkoformatowymi zdjęciami Ohelu. W środku na jednej z tkaninowych ścian wyświetlany jest film z relacją z wydarzeń w Ohelu, który można oglądać, siedząc w miękkich fotelach-pufach. Obok imitacja słupa ogłoszeniowego z plakatami do tych wydarzeń.

Wokół kilka glos omawiających takie zagadnienia jak muzeum otwarte, kultura 2.0, mikrohistoria czy historia mówiona, które znalazły odzwierciedlenie w działalności Ohelu.

5. Powstaje muzeum – 2006­­­­–2013

9 września 2006 r. przedstawiciele prezydenta m.st. Warszawy i ministra kultury, naczelny architekt miasta Michał Borowski oraz dyrektor Stołecznego Zarządu Rozbudowy Miasta Bogdan Romaniuk, podpisali z Reinerem Mahlamäkim umowę na wykonanie dokumentacji budowlanej i technicznej budynku. Podpisanie umowy zostało poprzedzone kilkoma miesiącami modyfikowania projektu zgodnie z uwagami ze strony zespołu muzeum i projektantów wystawy głównej. Studio Lahdelma & Mahlamäki wybrało sobie partnerskie studio architektoniczne po stronie polskiej – Autorską Pracownię Architektury Kuryłowicz & Associates.

Kolejnym krokiem było wmurowanie aktu erekcyjnego. Nastąpiło to 26 czerwca 2007 roku. Na uroczystości obecny był prezydent Polski Lech Kaczyński, który w przemowie wygłoszonej podczas ceremonii powiedział: "To muzeum jest wielką szansą na przełamywanie wzajemnego braku wiedzy z jednej strony i na coraz głębsze pojednanie z drugiej". Obecni byli także Hanna Gronkiewicz-Waltz, prezydent Warszawy, oraz Meir Lau, naczelny rabin Tel Awiwu.

W akcie erekcyjnym zapisano m.in.: "U zbiegu dawnych ulic Gęsiej i Zamenhofa wmurowujemy w fundamenty »Nieistniejącego Miasta«, niegdyś dzielnicy żydowskiej Warszawy, zniszczonej przez hitlerowskich okupantów Polski, Akt Erekcyjny pod budowę Muzeum Historii Żydów Polskich".

25 czerwca 2008 roku Stołeczny Zarząd Rozbudowy Miasta, któremu miasto powierzyło kierowanie inwestycją, ogłosił przetarg na budowę muzeum. Przetarg wygrał Polimex-Mostostal. Budowę rozpoczęto 30 czerwca 2009 roku.

6. Otwarcie Muzeum Historii Żydów Polskich

19 kwietnia 2013 roku miało miejsce uroczyste otwarcie budynku Muzeum z udziałem polskich władz państwowych i gości z całego świata. Ruszyły długo planowane projekty kulturalne i edukacyjne: wystawy czasowe, scena teatralna, scena muzyczna, cykle filmowe, działania edukacyjne dla dzieci i rodzin, wykłady naukowe. Na wizytę na wystawie stałej goście muzeum musieli jeszcze chwilę poczekać.

Wielkie otwarcie wystawy stałej Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN nastąpiło 28 października 2014 roku i było najważniejszym wydarzeniem w muzeum, które miało miejsce w tym właśnie roku. Wystawę symbolicznie otworzyli przedstawiciele polskiej społeczności żydowskiej różnych pokoleń: Marian Turski przewodniczący Rady Muzeum, Ocalały z Zagłady i 13-letnia Joasia Widła - absolwentka szkoły Lauder-Morasha w Warszawie. Goście mieli okazję zwiedzić wystawę stałą a wieczorem dołaczyli do tysięcy widzów plenerowego widowiska Gramy Otwarcie! W uroczystości brali udział prezydent RP Bronisław Komorowski, prezydent Izraela Reuven Rivlin, premier rządu RP Ewa Kopacz, marszałkowie Sejmu i Senatu RP, prezydent Warszawy i delegacje z wielu krajów świata. W uroczystości uczestniczyło ponad 1500 gości, a relacjonowało ją ponad 600 dziennikarzy.

Otwarciu wystawy stałej towarzyszył bogaty program imprez zrealizowanych w dniach 28-30 października 2014. Zorganizowano specjalne zwiedzania dla przedstawicieli środowisk żydowskich, dziennikarzy, mieszkańców Muranowa, darczyńców i twórców Muzeum a także szereg wydarzeń edukacyjnych i artystycznych odnoszących się zarówno do treści wystawy stałej, jak i do procesu tworzenia muzeum i ekspozycji oraz prezentujących współczesne zjawiska kultury żydowskiej.

Kalendarium Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN (1993-2014)

1993

• Grażyna Pawlak, dyrektor ds. Organizacji i Informacji Żydowskiego Instytutu Historycznego, uczestniczy w Waszyngtonie w otwarciu Muzeum Holokaustu; po powrocie do kraju proponuje, by przy Stowarzyszeniu ŻIH utworzyć muzeum życia, które będzie prezentować historię Żydów w Polsce.
• Chaim Herzog, były prezydent Izraela, oraz Ronald S. Lauder, prezydent Fundacji Laudera, podejmują się współprzewodniczenia Międzynarodowemu Honorowemu Komitetowi; wkrótce potem w skład komitetu wchodzą przywódcy światowych organizacji żydowskich i politycy (m.in. Jan Nowak-Jeziorański, Jan Karski, Zbigniew Brzeziński; poparcie dla projektu wyrażają również: Hillary Clinton, Stuart E. Eizenstat, Szewach Weiss, Gerszon Zohar); celem Komitetu jest upowszechnianie idei projektu Muzeum, uzyskanie poparcia światowych organizacji i koordynacja działań na forum międzynarodowym.

1994

• Stowarzyszenie ŻIH nawiązuje współpracę z Jeshajahu Weinbergiem, byłym dyrektorem i twórcą Muzeum Diaspory w Tel Awiwie oraz Muzeum Holokaustu w Waszyngtonie. Razem z nim przedstawiciele Stowarzyszenia przygotowują generalne założenia i budżet projektu.
• Podczas przyjęcia w Konsulacie Generalnym RP w Nowym Jorku, w obecności ponad 150 osobistości z całego świata, odbywa się inauguracja projektu Muzeum i jego pierwsza zagraniczna prezentacja.

1996

• Zarząd Stowarzyszenia ŻIH formalnie powołuje Zespół ds. Projektu Muzeum Historii Żydów w Polsce, którego przewodniczącym zostaje Jeshajahu Weinberg, a dyrektorem projektu - Jerzy Halbersztadt. Zadaniem zespołu jest opracowanie programu Muzeum, nawiązanie współpracy w kraju i za granicą z osobami i instytucjami mogącymi pomóc w realizacji projektu oraz kierowanie pracami.
• Fundacja Ronalda Laudera przyznaje pierwsze środki umożliwiające prace Zespołu ds. Projektu Muzeum.

1997

• Na mocy aktu notarialnego miasto stołeczne Warszawa przekazuje Stowarzyszeniu ŻIH w wieczyste użytkowanie 13 000 m² gruntu pod budowę Muzeum w sercu przedwojennej dzielnicy żydowskiej, naprzeciwko pomnika Bohaterów Getta.

1998

• Rozpoczynają się prace archeologiczne na terenie przeznaczonym pod budowę Muzeum.

1999

• Brytyjska firma Event Communications zostaje wybrana na projektanta wystawy stałej Muzeum i w następnym roku rozpoczyna prace nad programem wystawy.

2000-2003

• Opracowanie programu wystawy stałej (Masterplan): wybranie najważniejszych tematów, kluczowych elementów wystawienniczych; pierwszy podział na galerie odpowiadające epokom.
• 2002: Stałym konsultantem wystawy zostaje Barbara Kirshenblatt-Gimblett, profesor na wydziale sztuk performatywnych w Tisch School of Arts, New York University, antropolog kultury, badaczka współczesnego muzealnictwa.
• 2003: Polski rząd deklaruje udział finansowy w budowie Muzeum.

2005

• Lech Kaczyński – prezydent Warszawy, Waldemar Dąbrowski – minister kultury i dziedzictwa narodowego RP i prof. Jerzy Tomaszewski – wiceprzewodniczący Stowarzyszenia Żydowski Instytut Historyczny w Polsce podpisują umowę powołującą wspólną instytucję kultury o nazwie Muzeum Historii Żydów Polskich. Jerzy Halbersztadt zostaje pierwszym dyrektorem Muzeum.
• Stowarzyszenie ŻIH ogłasza Międzynarodowy Konkurs Architektoniczny na projekt siedziby Muzeum. Spośród 119 zgłoszeń jury wybiera 11 kandydatów, którzy zostają zaproszeni do udziału w warsztatach oraz do przygotowania projektu konkursowego. Zwycięża Rainer Mahlamäki (pracownia Architects Lahdelma & Mahlamäki, Finland).

2006

• Stowarzyszenie ŻIH we współpracy z Muzeum rozpoczyna programy historyczne poświęcone prywatnym historiom polskich Żydów: Program Zbierania Pamiątek Rodzinnych oraz Polskie Korzenie w Izraelu i Zapisywanie Świata Żydowskiego w Polsce.
• Na miejscu przyszłego budynku muzeum rozpoczyna działalność Ohel (hebr. namiot), w którym prowadzone są działania artystyczne, kulturalne i informacyjne, zapowiadające działalność muzeum.

2007

• Odbywa się oficjalna uroczystość wmurowania aktu erekcyjnego Muzeum. Biorą w niej udział przedstawiciele najwyższych władz państwowych z Polski i świata, m.in. Lech Kaczyński – prezydent RP, Aleksander Kwaśniewski – prezydent RP w latach 1995–2005, Richard von Weizsäcker – prezydent Niemiec w latach 1984–1994, Tevi D. Troy – reprezentujący prezydenta Stanów Zjednoczonych, przedstawiciele Kościoła katolickiego, m.in. kardynał Kazimierz Nycz – metropolita warszawski, darczyńcy i przyjaciele Muzeum – m.in. Danuta Hübner, wówczas europejski komisarz ds. polityki regionalnej, Szewach Weiss – były przewodniczący Knesetu, Meir Lau – były naczelny rabin Izraela, Michael Schudrich – naczelny rabin Polski.

2007-2012

• Stowarzyszenie ŻIH gromadzi środki finansowe od darczyńców indywidualnych i instytucjonalnych z kraju i ze świata (Capital Campaign) na tworzenie wystawy stałej Muzeum. Wysiłek fundraisingowy Stowarzyszenia ŻIH umożliwia istotne wsparcie bieżącej działalności programowej Muzeum.

2009

• Uroczyste rozpoczęcie budowy Muzeum.

2011

• Zakończenie prac nad szczegółową dokumen¬tacją koncepcji wysta¬wy precyzyjnie określającą strukturę i merytoryczną zawartość wystawy stałej. Na tym etapie kończy się współpraca z Event Communications.
• Rozpoczyna się rekonstrukcja pierwszego elementu wystawy stałej – drewnianego dachu i sklepienia siedemnastowiecznej synagogi z Gwoźdźca. W warsztatowo-edukacyjnym projekcie „Gwoździec: Re!konstrukcja” biorą udział studenci z Polski, Izraela i Stanów Zjednoczonych, którzy pod okiem międzynarodowego zespołu historyków, architektów i artystów wspólnie stworzą jeden z głównych obiektów galerii „Miasteczko”.
• Polska firma Nizio Design International zostaje wybrana do dokończenia projektu i wykonania wystawy stałej na bazie koncepcji Event Communications.

2013

• 19 kwietnia: Uroczyste otwarcie budynku Muzeum z udziałem polskich władz państwowych i gości z całego świata. Ruszają projekty kulturalne i edukacyjne: wystawy czasowe, scena teatralna, scena muzyczna, cykle filmowe, działania edukacyjne dla dzieci i rodzin, wykłady naukowe.

2014

• 28 października: Wielkie otwarcie wystawy stałej Muzeum POLIN.