Wielka Nieobecna: koncert poświęcony Wielkiej Synagodze na Tłomackiem

Prawykonanie utworu Agnieszki Stulgińskiej "Lechem We-Afar" oraz utwory z antologii Gerszona Efrosa.
- 15 października (niedziela), godz. 18.00, BRAK MIEJSC
- Muzeum POLIN
- Wstęp wolny
Wielka nieobecna
80 lat po wysadzeniu w powietrze jednej z najbardziej okazałych europejskich bożnic chcemy przypomnieć, czym była Wielka Synagoga na Tłomackiem w czasach swej świetności.
Miała ponad 2000 miejsc siedzących. Była nie tylko miejscem spotkań i modlitwy warszawskich Żydów, ale także miejscem koncertów. Śpiewał w niej wybitny chór, zatrudnieni byli światowej sławy kantorzy. Na ich występy przybywali tu zarówno wierzący, jak i niewierzący, Żydzi i Polacy – m.in. Ignacy Paderewski, premier Felicjan Sławoj-Składkowski czy Emil Młynarski. Zachowały się liczne relacje i dokumenty opisujące działalność wybitnego, blisko stuosobowego chóru, a także wzmianki o "potężnym brzmieniu organów".
Chociaż nie jest do końca jasne, czy w Synagogodze na Tłomackiem faktycznie znajdował się instrument piszczałkowy, niewątpliwie jego niezwykłe możliwości brzmieniowe i wykonawcze inspirowały wszystkich muzyków związanych z tym miejscem.
Ostatni akord historii Wielkiej Synagogi wybrzmiał 16 maja 1943 roku, gdy wysadził ją w powietrze dowodzący likwidacją warszawskiego getta Jürgen Stroop, pisząc w raporcie do swoich mocodawców:
"Getto warszawskie skończyło swój żywot. Bo tak chciał Adolf Hitler i Heinrich Himmler".
Podczas koncertu w Muzeum POLIN odwołujemy się jednak do początku historii Wielkiej Synagogi, przywołując słowa, które kaznodzieja Wielkiej, Izaak Cylkow wygłosił po polsku podczas uroczystego otwarcia bożnicy, w święto Rosz ha-Szana 26 września 1878 roku:
"Pokładamy nadzieję w Bogu, że już nigdy jako odrębna społeczność nie będziemy uważani i jako osobny lud traktowani, ale jako uprawnieni synowie naszego kraju, obywatele jednego państwa […] że światło się rozszerzy i rozproszy nareszcie ciężką mgłę uprzedzeń i przesądów, która tak długo wzajemne nasze stosunki zalegała […] Dopłyniemy do upragnionej przystani ludzkości, gdzie szczytem cywilizacji będą słowa: Kochaj bliźniego jak samego siebie, kochajcie obcego, bez względu na to, w jakiej świątyni Bogu cześć oddaje, do jakiego plemienia należy".
Cylkow i kolejni rabini Wielkiej Synagogi konsekwentnie dążyli do realizacji ideałów przedstawionych w dniu jej otwarcia. W rocznicę odzyskania przez Polskę niepodległości i uchwalenia Konstytucji 3 Maja w synagodze na Tłomackiem organizowano uroczyste modlitwy, a po śmierci Józefa Piłsudskiego odprawiono tam nabożeństwo żałobne.
"Lechem We-Afar" – prawykonanie utworu Agnieszki Stulgińskiej
Dla upamiętnienia Wielkiej Synagogi na Tłomackiem Muzeum POLIN zaprosiło do współpracy cenioną kompozytorkę młodego pokolenia – Agnieszkę Stulgińską. Tak powstał nowy utwór, skomponowany na instrumentarium z Wielkiej Synagogi, czyli chór i organy.
"W utworze przenikają się znaczenia hebrajskich słów Lechem (chleb) i Afar (proch ziemi ), z którymi w sposób wyjątkowo ludzki się utożsamiam" – mówi kompozytorka, Agnieszka Stulgińska. "Tłumaczenie Adam – afar min haadama – człowiek – proch z ziemi prowadzi z ziemi do ziemi, końca i początku".
W warstwie słownej utworu Stulgińska wykorzystała fragmenty tekstów, zachowanych w Archiwum Ringelbluma, a także świadectw, które stanowią treść wystawy czasowej Muzeum POLIN "Wokół nas morze ognia. Losy żydowskich cywilów podczas powstania w getcie warszawskim".
"Łączę się z tymi co w ziemi i na ziemi, z tymi, który zamknięci są w bunkrach i więzieniach bez wyjścia, którzy walczą i wegetują, zakleszczeni w panicznym strachu, którzy są martwi i w których tli się życie, z tymi którzy się modlą i którzy przestali się już modlić" – dodaje kompozytorka.
Kompozycja "Lechem We-Afar" zabrzmi po raz pierwszy w wykonaniu zespołu wokalnego Match Match pod kierunkiem Lilianny Krych oraz znakomitego organisty i badacza muzyki żydowskiej – Jakuba Stefka.
Muzyczny świat Gerszona Efrosa
Przewodnikiem po muzycznym świecie przedwojennej muzyki synagogalnej będzie Gerszon Efros i jego wyjątkowa Antologia. Przybliży ją dla nas organista i badacz muzyki żydowskiej Jakub Stefek.
Gerszon Efros urodził się w 15 stycznia 1890 roku w Serocku. Jego dziadek, Mojżesz Fromberg, był kantorem i kierownikiem synagogalnego chóru w Widzewie. To właśnie tam młody Efros odkrył swój talent, nauczył się podstaw śpiewu i muzycznej tradycji synagogalnej. Za radą swojego wuja Efros postanowił wyjechać – najpierw do Palestyny a potem do USA. W 1927 roku został kantorem w synagodze Beth Mordecai w Perth Amboy, New Jersey, w której posługiwał kolejne 30 lat. Bliskość Nowego Jorku umożliwiała mu kontakt z wieloma innymi kantorami oraz dawała dostęp do dziesiątków sklepów, antykwariatów i bibliotek, w których wyszukiwał muzyczną literaturę synagogalną.
Z biegiem lat Gerszon Efros stał się znany również jako kompozytor. Jego dziełem życia jest sześciotomowa Antologia – potężny zbiór utworów własnych oraz innych kompozytorów w opracowaniu na kantora, chór i organy, obejmujący praktycznie wszystkie style muzyki synagogalnej z przestrzeni blisko 350 lat. Antologia to ogromy, fascynujący zbiór utworów muzyki synagogalnej, zawierający dzieła, z których wiele przetrwało do naszych czasów tylko dzięki pracy Gerszona Efrosa.
Gerszon Efros zmarł 28 czerwca 1978 roku, do końca pracując, tworząc i ucząc. Przez 88 lat życia ugruntował muzyczne dziedzictwo nie tylko własne, ale i wielu kantorów i kompozytorów. Więcej na temat jego życia i twórczości dowiedzieć możemy się z realizowanego przez Jakuba Stefka i Fundacji Spot.On Art projektu "Muzyczny świat Gerszona Efrosa".
Program:
- Gerszon Efros – "Ot'cha Edroch",
- Dawid Nowakowski – "Y'hi rotzon",
- Dawid Nowakowski – "Adonoi adonoi",
- Leo Low – "Sisu v'sumchu",
- Gerszon Efros – "Haschivenu",
- Louis Lewandowski – "Sochati loch",
- Jakub Weiss – "Niech się ozwą dźwięczne tony",
- Gerszon Efros – "Pastorale hebraique" (organy solo),
- Agnieszka Stulgińska – "Lechem We-Afar" – prawykonanie.
Powstanie i prawykonanie utworu Agnieszki Stulgińskiej "Lechem We-Afar" zostało dofinansowane ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, pochodzących z Funduszy Promocji Kultury w ramach programu "Zamówienia kompozytorskie", realizowanego przez Narodowy Instytut Muzyki i Tańca.
Organizatorem koncertu jest Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN.
Partnerem koncertu jest Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma.
Partnerem koncertu jest firma ASTORG Organy i nagłośnienie – wyłączny dystrybutor Viscount International SPA w POLSCE.
Projekt ten został częściowo sfinansowany ze środków Ambasady Stanów Zjednoczonych w Warszawie. Poglądy i opinie wyrażone w niniejszym projekcie powinny być rozumiane wyłącznie jako poglądy autorów.