"(po)ŻYDOWSKIE… Sztetl Opatów oczami Majera Kirszenblata"

Wystawa "(po)ŻYDOWSKIE" inspirowana jest twórczością Majera Kirszenblata, Żyda, który urodził się w Opatowie w 1916 roku, skąd wyemigrował do Kanady w 1934 roku. Pod koniec lat 80. XX wieku, namówiony przez swoją córkę, Barbarę, zaczął malować wspomnienia z dzieciństwa. Dzięki fenomenalnej pamięci Majer niezwykle szczegółowo odtworzył świat opatowskich Żydów. W twórczości artysty odnajdziemy bliską relację z miejscem, w którym dorastał.

Majer Kirszenblat jest głównym bohaterem i przewodnikiem po wystawie. Jego malarstwo pozwala nam odkryć świat żydowskiego dziecka z przedwojennego sztetla, ale i zmierzyć się z trudną historią całej społeczności. Pozornie radosne obrazy nie są wolne od krytyki relacji społecznych i ekonomicznych realiów, w których dorastał. Prowokują również pytania o to, co stało się z żydowskim światem.

Majer Kirszenblat zaliczany jest do grona artystów-amatorów, a jego twórczość do malarstwa nieprofesjonalnego lub ludowego. Na wystawie nazywamy go jednak wernakularnym twórcą i historykiem swojej społeczności – swojskim, oddolnym i lokalnym. Relacjonującym przeszłość wspólnoty, z którą się identyfikuje.

Współczesny Opatów na wielu poziomach jest bardzo daleki od wspomnień Majera. Miasto zachowało jednak pojedyncze przykłady drewnianej architektury charakterystycznej dla przedwojennych żydowskich miasteczek. Z pomocą lokalnych działaczek/-y i pasjonatek/-ów, kuratorki podążały śladami Majera – napotykały na przekształcone, ale wciąż widoczne oznaki życia dawnego sztetla. Źródłem zainteresowania twórczyń wystawy były przeważnie zrujnowane już domy: często przeznaczone do rozbiórki, zawalone lub rozebrane na pojedyncze deski. To właśnie z drewna odzyskanego z opatowskich domów powstała scenografia wystawy.

Istotny element wystawy stanowi potrzeba edukacji o zabudowie i elementach charakterystycznych dla dawnych sztetli oraz szacunku dla ich pozostałości. Erozja drewnianego dziedzictwa, którą możemy zaobserwować w Opatowie, dotyczy prawie całej Polski.

Na co warto być wrażliwym, jeśli chodzi o tkankę miejską? Jak dbać o ślady, które przetrwały i mądrze kultywować pamięć? Odpowiedzi na te pytania poszukamy na wystawie oraz w programie towarzyszącym.

Ratowanie drewna z Opatowa to tylko jedno z wielu działań związanych ze zbieraniem śladów materialnej przeszłości Żydów z miasteczka Majera. Na wystawie prezentujemy także obiekty pozyskane od kolekcjonerów i prywatnych darczyńców. Rzeczy zwykłe i codzienne oraz święte i cenne, dziś – osierocone. Przedmioty pożydowskie.

Wystawę wzbogacają współczesne fotografie dokumentujące ślady po mezuzach, kuczkach czy budynku chederu, w którym obecnie mieszczą się sklep z artykułami budowlanymi i mieszkania komunalne. Poznamy też dokumentację fotograficzną cmentarza oraz macew, którymi częściowo nadal wybrukowana jest rzeka Opatówka. Ważnym elementem wystawy jest projekcja filmowa prezentująca wyniki skanów geodezyjnych wykonanych w dawnej żydowskiej mykwie – obecnie znajduje się tu fabryka krówek.

Pokazujemy również prace artystyczne odwołujące się do sztuki Majera Kirszenblata. To m.in. drukowane na tkaninie grafiki Justyny Sokołowskiej. Na awersie każdej pracy artystka umieściła wybraną scenę zainspirowaną obrazami Majera. Na rewersie natomiast – wojenny lub współczesny odpowiednik historii, które wydarzyły się później w tym samym miejscu. Izraelska artystka, Varda Meidar, córka Majera Lustmana, opatowskiego Żyda ocalałego z Zagłady, odtworzyła mapę Opatowa w postaci haftu. Inspiracją dla jej powstania był plan miasta opisany w języku jidysz opublikowany w Księdze Pamięci Opatowa.

Tytuł wystawy kuratorki zaczerpnęły z powojennych map geodezyjnych Opatowa, na których wiele budynków pozostałych po zgładzonych Żydach autor opisał jako "pożydowskie". Choć współcześnie słowo "pożydowskie" niemal automatycznie przywołuje dookreślenie: "mienie", proponujemy zwiedzającym rozumiane go znacznie szerzej, w kontekście przywracania pamięci o bezpowrotnie utraconym żydowskim dziedzictwie.

Poprzez wystawę przywracamy imiona i nazwiska osobom, których pamięć została niejako przekreślona przez nadanie etykiety "pożydowskie" wszystkiemu, co po nich pozostało. Pożydowską pustkę zapełniamy postaciami, których życia zostały przerwane przez Zagładę. Przywracamy pamięć o dawnych mieszkańcach Opatowa.

Pragniemy przypomnieć, że pokazywane na wystawie miejsca czy rzeczy pełniły kiedyś konkretne funkcje i były czyjąś własnością. Mienie osierocone, porzucone, bez prawowitego spadkobiercy zostawiało pustkę po dawnym właścicielu, pozbawionym pamięci zachowanej w przedmiotach i przestrzeniach.

Nawias, w który bierzemy przedrostek "po", pozwala nam przejść ponad politycznymi sporami o przeszłość i wydobyć z określenia "pożydowskie" najważniejszy element. "(po)ŻYDOWSKIE" to opowieść o ŻYDOWSKICH miejscach i ich mieszkańcach. Tak sformułowany tytuł przywraca im tożsamość, szacunek i pamięć.

W przestrzeni wystawy znajduje się miejsce na odpoczynek. Instalacja Tisz-stół nawiązuje do żydowskiej tradycji radosnego czasu spędzanego na jedzeniu, piciu, śpiewaniu i rozmowach przy wspólnym stole. Zwiedzający poznają tu bliżej postać Majera Kirszenblata i jego wyjątkową relację z córką. Wysłuchają fragmentów rozmów, które Barbara Kirshenblatt-Gimblett prowadziła z ojcem i nagrywała przez ponad 40 lat. Znajdą tu także osobiste pamiątki po Majerze – fotografie i dokumenty z czasów szkoły. 

Zainspirowani zjawiskiem malowania z pamięci, niedaleko stołu umieściliśmy ekran, na którym każda ze zwiedzających osób będzie mogła namalować swoje wspomnienia z dzieciństwa. Służy nam do tego specjalna aplikacja, która naśladuje proces malowania na płótnie. Wcielić się w malarzy i malarki pomogą nam gotowe szkice fragmentów obrazów Majera.

Zachęcamy również do zwiedzania wystawy z rodzinnym audioprzewodnikiem. Justyna Bednarek – uznana autorka literatury dziecięcej – stworzyła tekst specjalnej ścieżki, podróży przez dawne żydowskie miasteczko. Naszym przewodnikiem jest mały Majer – ciekawy świata i dowcipny chłopiec w niebieskim kubraczku. Z jego pomocą zwiedzający poznają elementy świąt żydowskich, rodzinne zwyczaje czy dawne zabawy. Zanurzą się w świat wspomnień, obrazów i dźwięków. Na wystawie nie brakuje także elementów, które zachęcają najmłodszych do działania: układania obrazów z magnetycznych puzzli czy kostki edukacyjnej. Dzieci mogą spróbować swoich sił w roli malarek i malarzy.

Audioprzewodnik rodzinny przeznaczony jest dla dzieci w wieku 4-10 lat. Dodawany jest bezpłatnie w ramach biletu na wystawę. Dostępne języki: polski, angielski i ukraiński.

Kuratorki:

• dr Natalia Romik
• dr Justyna Koszarska-Szulc we współpracy z prof. Barbarą Kirshenblatt-Gimblett.

Kuratorka organizacyjna:

• Katarzyna Tomczak-Wysocka.

Współpraca kuratorska: 

• Agata Korba

Projekt:

• Kolektyw "SENNA" (Natalia Romik, Piotr Jakoweńko, Sebastian Kucharuk).

Instalacje artystyczne:

• Varda Meidar
• Justyna Sokołowska.