Maria Piechotka – wspomnienie

Maria i Kazimierz Piechotkowie opublikowali “Bramy nieba. Bożnice drewniane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej” po polsku w 1957 roku, a dwa lata później - w 1959 roku książka ukazała się w języku angielskim. Dzięki temu cały świat miał okazję poznać piękno, historię i znaczenie drewnianych synagog. Ta publikacja z okresu PRL-u była dość skromna w porównaniu do objętości późniejszych wydań, jednak jej znaczenie, właśnie dzięki tłumaczeniu na język angielski, było ogromne.

W 1970 roku “Bóżnice drewniane” trafiły w ręce jednego z największych współczesnych artystów amerykańskich, Franka Stelli. Leżącemu wówczas w szpitalu artyście przyniósł ją architekt Richard Meier. Jak na architekta przystało, Meier chciał sprezentować Stelli książkę z kręgu jego zainteresowań, lecz nie mógł przewidzieć jak wielkie wrażenie zrobi ona na Stelli. Jak wielką inspiracją dla artysty staną się zgromadzone w niej zdjęcia i szczegółowe rysunki architektoniczne wykonane przez państwa Piechotków na podstawie wcześniejszej dokumentacji. Rysunki te szczegółowo rekonstruowały misterną strukturę tych zdumiewających budynków.

Stella, Amerykanin włoskiego pochodzenia i katolik, pod wpływem drewnianych konstrukcji zawartych w tej publikacji stworzył w latach 1970-1974 serię ponad stu abstrakcyjnych prac, którą zatytułował „Polskie miasteczka”. Tytuł każdej z nich przywołuje nazwę miejscowości, w której stała niegdyś synagoga będąca inspiracją danego dzieła: Zabłudów, Jabłonów, Piaski, Lanckorona, Mogielnica czy Nasielsk. Podczas wykładu wygłoszonego w Hawanie w 2016 roku artysta wyjaśniał: „Te synagogi zostały zniszczone w czasie wojny. Zainteresowały mnie w nich dwie rzeczy: pewien rodzaj geometrii konstrukcji, drewnianej konstrukcji, która nazwałbym spajającą. To znaczy te elementy spajające były interesujące w kontekście geometrii.” Drugą intrygującą Stellę rzeczą była „konstruktywistyczna kreska w nurcie modernizmu, której źródła prowadzą do Moskwy, a stamtąd - przez Warszawę - do Berlina. Podobną drogę, choć w przeciwnym kierunku, przebyli Naziści, którzy zrównali z ziemią te sakralne budowle.” (Artforum 2016).

Reliefy stworzone przez Stellę na podstawie “Bóżnic drewnianych” są jednocześnie świadectwem ogromnej zmiany, rozwoju nie tylko twórczości Stelli, ale w całej historii  amerykańskiej sztuki nowoczesnej.

Seria „Polskie miasteczka” na nowo zdefiniowała pojęcie „malarstwa”. Jak wyjaśniał Stella, te prace zostały w zasadzie zbudowane, a nie namalowane w tradycyjnym rozumieniu tego słowa. Dzieła były prezentowane na ścianach jak obrazy, ale nie były płaskie. Posiadały załamania, swoją architekturę, a inspiracją do ich powstania było stolarstwo. Jak to określiła galeria Lévy Gorvy, która wystawiła niektóre z tych prac w 2019 roku, seria „Polskie miasteczka” zapoczątkowała "minimalistyczny" okres w twórczości Stelli.

W 2016 roku Muzeum POLIN otworzyło wystawę, na której po raz pierwszy zestawiono wybrane dzieła Stelli z serii “Polskie miasteczka” z dokumentacją, która składała się na publikację Piechotków - „Bóżnice drewniane”. Maria Piechotkowa konsultowała ten projekt podczas jego realizacji, a wywiad z nią w filmowej formie stanowił część ekspozycji.

Spotkanie Marii Piechotkowej i Franka Stelli było historycznym wydarzeniem. Tych dwoje twórców spotkało się wtedy po raz pierwszy: 50 lat po publikacji anglojęzycznego wydania „Bóżnic drewnianych” i 40 lat po tym, gdy Stella po raz pierwszy otworzył tę książkę. Możemy sobie tylko wyobrazić, co czuła Maria Piechotkowa widząc, jaki wpływ miała książka, którą stworzyła z mężem, na losy amerykańskiej sztuki nowoczesnej. A wszystko to miało miejsce w Muzeum POLIN, gdzie centralnym punktem wystawy stałej jest rekonstrukcja jednej z dawnych drewnianych synagog.

Niedługo po upadku komunizmu w Polsce, Piechotkowie rozpoczęli publikację przebogato ilustrowanych, rozszerzonych badań nad synagogami drewnianymi („Bramy nieba: bóżnice drewniane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej”, 1996) i murowanymi („Bramy nieba: bóżnice murowane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej”, 1999). Oba opracowania zostały wydane w tłumaczeniu na język angielski.

Wiele lat po tym jak Frank Stella stworzył serię „Polskie miasteczka”, „Bóżnice drewniane” i kolejne publikacje Piechotków zainspirowały historyka architektury Thomasa C. Hubka do napisania książki zatytułowanej „Resplendent Synagogue: Architecture and Worship in an Eighteenth-Century Polish Community”, która ukazała się w 2003 roku. Książka była poświęcona synagodze, która kiedyś istniała w Gwoźdźcu, na terenie dzisiejszej Ukrainy. Dzięki tej książce, właściciele edukacyjnej fundacji Handshouse Studio w Norwell, w stanie Massachusetts, Rick i Laura Brown, odkryli dzieło Marii i Kaziemierza Piechotków, stając się na zawsze jego wielkimi wielbicielami.

Prezentowane w książkach Piechotków drewniane synagogi zainspirowały ich do tego stopnia, że zdecydowali się "zbudować" jedną z nich. Prace rozpoczęły się w 2006 roku od bimy, czyli podwyższenia w synagodze, z którego czytane są fragmenty Tory. Wybrali bimę, która niegdyś stała w centralnej części synagogi z Gwoźdźca. Ta synagoga jest najlepiej udokumentowaną budowlą spośród setek drewnianych bóżnic, które niegdyś można było spotkać na terenie całego Wielkiego Księstwa Polsko-Litewskiego. W 2007 roku Michael Berkowicz zaprosił do studia Barbarę Kirshenblatt-Gimblett, Główną Kuratorkę wystawy stałej Muzeum POLIN (stanowisko im. Ronalda S. Laudera). Już podczas tego spotkania Państwo Brown zapragnęli odtworzyć w całości jedną z drewnianych synagog, widząc w Muzeum POLIN doskonałego partnera do realizacji tego projektu. Zrekonstruowana synagoga miała stać się częścią wystawy stałej Muzeum.

Niezwykłe podejście zespołu Handhouse Studio do historycznych konstrukcji wspierała misja „odtwarzania utraconych obiektów”. Jak sami mówią, nie da się odtworzyć oryginalnego przedmiotu, wykonać go w 100% z oryginalnych materiałów, ale można odzyskać i wykorzystać wiedzę na temat tego, w jaki sposób był wykonany – z wykorzystaniem tradycyjnych narzędzi, materiałów i technik. Piechotkowie rozpoczęli proces rekonstrukcji. Zgromadzili i dokonali analizy dokumentacji wykonanej w okresie między 1890 rokiem a Zagładą, w czasie której nazistowskie Niemcy zniszczyli ostatnie z ocalałych drewnianych synagog. Wykonali szczegółowe szkice architektoniczne tych wyrafinowanych drewnianych struktur. Handhouse Studio zaproponowało Muzeum POLIN, że odtworzy krok po kroku cały proces budowania drewnianej synagogi z Gwoźdźca, od drewnianych rusztowań począwszy po wykonanie zdobień malowanego dachu. I dokonali tego przy wsparciu 300 wolontariuszy i ekspertów.

Spotkania z Marią i Kazimierzem Piechotkami mocno zapadły w naszą pamięć, szczególnie te, podczas których kończyliśmy rekonstrukcję synagogi. Maria Piechotkowa była obecna, gdy montowaliśmy tę 25-tonową konstrukcję w Muzeum. I dosłownie pomagała ją stawiać. Byliśmy zachwyceni na samą myśl o tym, że jest świadkinią tej rekonstrukcji, która tak wiele zawdzięcza jej i jej mężowi, Kazimierzowi, który zmarł w 2010 roku.

Pani Maria w Muzeum POLIN była zawsze przyjmowana z największymi honorami. Jej obecność uświetniła wiele organizowanych przez nas wydarzeń i spotkań. To właśnie tutaj, pod polichromowanym dachem synagogi z Gwoźdźca, w samym sercu wystawy stałej Muzeum POLIN, odbierała nagrodę im. Ireny Sendlerowej, ufundowaną przez Taube Philantropies. Podczas tej uroczystości, Znamienity Darczyńca Muzeum POLIN Tad Taube przypomniał wizję historii wielokulturowej Polski, jaka przyświecała Marii Piechotkowej i wpływ jej pracy na polskie społeczeństwo, który pozwolił zachować bogate dziedzictwo kultury Żydów polskich.

Bibliografia 

• "Bóżnica drewniana", 1957
• "Wooden Synagogues", 1959
• "Bramy nieba: bóżnice drewniane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej", 1996
• "Bramy nieba: bóżnice murowane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej", 1999
• "Heaven's Gates: Wooden Synagogues in the Territories of the Former Polish-Lithuanian Commonwealth", 2004
• "Heaven's Gates: Masonry Synagogues in the Territories of the Former Polish-Lithuanian Commonwealth", 2017
• "Oppidum Judaeorum: Żydzi w przestrzeni miejskiej dawnej Rzeczypospolitej", 2004
• "Krajobraz z Menorą: Żydzi w miastach i miasteczkach dawnej Rzeczpospolitej", 2008
• "Landscape with Menorah: Jews in the Towns and Cities of the Former Rzeczpospolita of Poland and Lithuania", 2015