Pogrom Żydów w Krakowie

11 sierpnia 1945 roku podczas nabożeństwa szabasowego tłum wdarł się do synagogi Kupa na krakowskim Kazimierzu. Modlących się Żydów pobito, synagogę zdemolowano, a później podpalono. Na sąsiednich ulicach atakowano i rabowano Żydów, dochodziło też do napaści na żydowskie mieszkania. Iskrą wywołującą pogrom była pogłoska o tym, że Żydzi mordują polskie dzieci.
Chociaż pogrom Żydów w Krakowie pozostaje w cieniu bardziej znanego krwawego pogromu kieleckiego z 1946 r., to oba akty antyżydowskiej agresji łączy strukturalne podobieństwo. I w Krakowie, i w Kielcach iskrą zapalną była plotka o popełnianych przez Żydów mordach rytualnych na polskich dzieciach. Wiara w ten datujący się jeszcze ze średniowiecza zabobon była wtedy w Polsce najzupełniej realna i rozpowszechniona. Powojenna, unowocześniona wersja legendy o krwi mówiła, że wycieńczeni Żydzi przetaczają sobie dla wzmocnienia krew chrześcijan. Źródła archiwalne poświadczają pojawienie się plotek o mordzie rytualnym w wielu miejscach kraju. W 1945 r. oskarżenia, a nawet antyżydowskie wystąpienia na tym tle, odnotowano również w Rzeszowie, Tarnowie, Chełmie, Przemyślu, Miechowie, Częstochowie, Radomiu, Lublinie, Płocku, a także w Krakowie 27 lipca.
Rewitalizacja wiary w mit mordu rytualnego była jednym z przejawów niechęci i wrogości do Żydów, jaką po wojnie okazywała znaczna część polskiego społeczeństwa. Przedwojenny antysemityzm został wzmocniony niemiecką propagandą i przykładem okupanta. Najistotniejsze, jak się wydaje, było jednak to, że „zniknięcie” Żydów z przestrzeni społecznej wielu Polaków – nawet jeśli potępiali niemieckie zbrodnie – przyjęło z satysfakcją. Jedną z najtrafniejszych diagnoz tego nastawienia sformułował jeszcze w 1943 r., wysoki urzędnik Delegatury Rządu na Kraj Roman Knoll: „powrót Żydów do ich dawnych placówek i warsztatów jest zupełnie wykluczony, nawet w znacznie zmniejszonej ilości. Ludność nieżydowska pozajmowała miejsca Żydów w miastach i miasteczkach i jest to w wielkiej części Polski zmiana zasadnicza, która nosi charakter ostateczny. Powrót Żydów w masie odczuty byłby przez ludność nie jako restytucja, ale jako inwazja, przeciwko której broniłaby się ona nawet drogą fizyczną”. Słowa te, napisane w momencie gdy niemal wszyscy Żydzi polscy zostali już wymordowani, a na dwa lata przed pogromem krakowskim, brzmią jak antycypacja powojennej agresji wobec Żydów.
W tej sytuacji powrót ocalałych Żydów, których w sierpniu 1945 r. było w Polsce zaledwie 50-60 tysięcy, przyjmowany był często z niechęcią. Mnożyły się akty wrogości i złego traktowania Żydów (m.in. lokalne uchwały o wysiedleniu Żydów, antysemickie ulotki), napaści, a nawet zabójstwa. Nasilenie antyżydowskiej przemocy miało miejsce latem 1945 r., co korelowało z apogeum działalności antykomunistycznego podziemia. Dodatkowym czynnikiem wzmacniającym antysemickie nastroje była rewitalizacja mitu żydokomuny wraz z objęciem władzy przez prosowieckich komunistów.
Dopiero na tle tej wybuchowej atmosfery zrozumieć można genezę pogromu w Krakowie, gdzie w tym czasie żyło kilka tysięcy Żydów (w całym województwie: 6,5 tys.). W sprawozdaniu za czerwiec 1945 r. wojewoda krakowski pisał: „wystarczy, by zaszedł jakiś najzupełniej błahy incydent lub by się pojawiła najbardziej nieprawdopodobna plotka, ażeby wywołać poważne ekscesy. Sprawa stosunku społeczeństwa do Żydów stanowi poważny problem”. 27 lipca milicja zatrzymała kobietę podejrzaną o porwanie dziecka. Okazało się była to jego opiekunka, ale po mieście rozniosła się uporczywa wieść, że Żydzi porywają i mordują polskie dzieci „na macę”.
Cotygodniowym szabasowym modłom w synagodze Kupa przy ul. Miodowej 27 towarzyszyły akty agresji ze strony polskich chuliganów: obrzucanie bóżnicy kamieniami, wybijanie szyb, wrogie okrzyki, obelgi, próby wtargnięcia do wewnątrz. Taka sytuacja miała też miejsce w sobotę 11 sierpnia. To, jak doszło do wybuchu pogromu, dobrze wyjaśnia relacja jednego z poszkodowanych: „Ja byłem w bożnicy, gdzie odbywało się nabożeństwo. Około godziny 10.30 ktoś wrzucił do nas kamienie. Na to wyszedł jeden z modlących się żołnierzy-Żydów i odpędził jakichś chłopców. Za drugim razem, około godz. 11.15, znowu jacyś chłopcy obrzucili modlących się kamieniami. Na to żołnierze i dozorca bożnicy złapali chłopaka, wciągneli go do bożnicy i dostał po siedzeniu. On wyrwał się i uciekł. Wtedy zaczęły się krzyki i atak na bożnicę”. Wedle innego przekazu chłopiec sam wdarł się do bóżnicy.
Nastoletni harcerz, wybiegł z synagogi z krzykiem, że Żydzi chcieli go zamordować i że wewnątrz widział ciała innych pomordowanych dzieci. Makabryczne wieści zaczęły się rozprzestrzeniać z szybkością pożaru, trafiając też na pobliskie targowisko. Agresywny, kilkutysięczny tłum zaatakował synagogę i znajdujące się po sąsiedzku schronisko żydowskie. Bóżnica została zdemolowana, zniszczono zwoje Tory i księgi religijne, Żydów wywlekano na ulicę i bito. Agresja przeniosła się na przyległe ulice: napadano na żydowskich przechodniów, bito ich i ograbiano. Grupy sprawców napadały też na żydowskie mieszkania.
Rolę prowodyrów przemocy odegrali będący w tłumie umundurowani milicjanci i żołnierze – ich obecność zdawała się legitymizować przemoc wobec Żydów. Jak zeznał jeden z najaktywniejszych uczestników pogromu, nawiasem mówiąc zatrudniony jako dozorca żydowskiego schroniska: „Wszyscy mówili, że Żydzi mordowali dzieci. Ja jeszcze do tego widziałem, że żołnierze łapią przede wszystkim Żydów, tak we mnie wzbudziła się dawna nienawiść do Żydów i po prostu ulżyłem sobie”.
Narastała zbiorowa psychoza i nastrój histerii; wznoszono mordercze okrzyki pod adresem Żydów. Po południu doszło do podpalenia synagogi. Kiedy rozległy się strzały – zapewne strzelali milicjanci – podniosły się głosy, że to Żydzi mordują Polaków. Uczestnicy pogromu mniej lub bardziej świadomie powielali wzorce zachowania z okresu okupacji: wyszukiwanie ukrywających się Żydów, legitymowanie „podejrzanych” o żydowskość przechodniów, by w dokumentach sprawdzić wyznanie, a nawet ściąganie mężczyznom spodni. Z wrogością spotkali się też ranni Żydzi umieszczeni w szpitalu.
Zamieszki zostały opanowane dopiero wieczorem przez ściągnięty na miejsce batalion Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego, lecz atmosfera nadal pozostawała napięta. Plądrowanie synagogi miało miejsce jeszcze następnego dnia, a pogrom krakowski przyczynił się do dalszego rozpowszechnienia pogłosek o mordzie rytualnym. Władze zatrzymały kilkudziesięciu uczestników pogromu. Ostatecznie krakowski sąd wojskowy skazał 14 osób na kary od 1 do 7 lat więzienia.
Nie wiadomo ilu Żydów zostało zabitych podczas pogromu krakowskiego. Dokumenty archiwalne potwierdzają z pewnością śmierć jednej osoby, Róży Berger, lecz na fotografiach z pogrzebu ofiar widać pięć trumien.
Autor: dr Krzysztof Persak