Rocznica urodzin Rafała Lemkina

Rafał Lemkin zasłynął jako twórca pojęcia ludobójstwo (genocide). Był niestrudzonym promotorem wprowadzenia go do międzynarodowego prawa karnego. Przyczynił się do uchwalenia w 1948 r. konwencji ONZ w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa. Dziś zakaz ludobójstwa uważany jest za powszechnie obowiązującą normę prawa międzynarodowego.

Rafał Lemkin urodził się 24 czerwca 1900 r. w powiecie wołkowyskim, gdzie jego ojciec dzierżawił majątek ziemski, co nie było częste wśród Żydów. Podczas studiów na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie pod kierunkiem wybitnego prawnika Juliusza Makarewicza zajmował się prawem karnym porównawczym, m.in. przełożył na polski kodeksy karne Rosji sowieckiej i faszystowskich Włoch. Skierowało to jego zainteresowania w stronę międzynarodowego prawa karnego. Ważnym impulsem dla rozwoju myśli Lemkina były głośne procesy sprawców zamachów na Talaata Paszę, odpowiedzialnego za rzeź Ormian oraz Semena Petlurę obciążanego odpowiedzialnością za pogromy Żydów na Ukrainie. 

Pracując jako sekretarz sądowy, prokurator, a później adwokat, Lemkin działał w polskiej sekcji Międzynarodowego Stowarzyszenia Prawa Karnego. W referacie na jedną z konferencji przedstawił koncepcję objęcia międzynarodową jurysdykcją karną przestępstw barbarzyństwa, rozumianego jako eksterminacja grup mniejszościowych, oraz wandalizmu, czyli celowego niszczenia dóbr kultury wytworzonych przez te społeczności. Była to prefiguracja jego późniejszej koncepcji ludobójstwa.

Po wybuchu drugiej wojny światowej Lemkin ewakuował się z Warszawy i ostatecznie w 1941 r. dotarł do Stanów Zjednoczonych, gdzie podjął pracę w administracji rządowej i jako wykładowca uniwersytecki. Prowadził studia nad polityką okupacyjną nazistowskich Niemiec i ich sojuszników, które zaowocowały opublikowaną w 1944 r. pracą „Rządy państw Osi w okupowanej Europie” (Axis Rule in Occupied Europe: Analysis of Government, Proposals for Redress). To właśnie w tej książce Lemkin sformułował koncepcję ludobójstwa jako zbrodni prawa międzynarodowego.

Lemkinowska koncepcja ludobójstwa była szeroka i obejmowała ciąg wszelkiego rodzaju skoordynowanych działań podjętych w zamiarze zniszczenia narodu lub grupy etnicznej jako takiej (rozwijając swą koncepcję, Lemkin dodał do tego także grupy religijne). Lemkin nie ograniczał ludobójstwa do fizycznej eksterminacji grupy mniejszościowej. Jego koncepcja obejmowała również mające zniszczyć jej tożsamość działania w sferze politycznej, socjalnej, kulturowej, ekonomicznej, religijnej i moralnej. Koncepcja Lemkina była nowatorska nie tylko dlatego, że stanowiła odpowiedź na bezprecedensowe zbrodnie XX wieku (przede wszystkim Holocaust), ale wykraczała poza dotychczasowy horyzont międzynarodowego prawa karnego, którego źródła wiązały się ze ściganiem zbrodni wojennych. Lemkin proponował ściganie czynów dokonanych również podczas pokoju, niezależnie od tego, czy były one zakazane przez prawo wewnętrzne danego państwa, oraz możliwość osądzenia sprawcy ludobójstwa, gdziekolwiek zostanie schwytany. 

Chociaż Lemkin był w gronie doradców amerykańskiego prokuratora Roberta Jacksona, nie zdołał przeforsować swojej koncepcji podczas prac nad powołaniem trybunału norymberskiego. Przyjęta w lipcu 1945 r. Karta Międzynarodowego Trybunału Wojskowego posługiwała się pojęciem zbrodni przeciwko ludzkości, w którego zdefiniowaniu istotną rolę odegrał inny wywodzący się z Polski prawnik Hersz Lauterpacht, również absolwent uniwersytetu we Lwowie. O ile ludobójstwo oznaczało czyny wymierzone przeciwko grupie jako całości, koncepcja zbrodni przeciwko ludzkości akcentowała ochronę jednostek.

Mimo to idea Lemkina szybko znalazła uznanie. Pojęcie ludobójstwa pojawiło się już w akcie oskarżenia w Norymberdze, aczkolwiek nie w wyroku Trybunału (w Polsce zarzut ludobójstwa stawiano zbrodniarzom hitlerowskim sądzonym w latach 40. przez Najwyższy Trybunałem Narodowy). Już w grudniu 1946 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ uchwaliło rezolucję nr 96 (I), w której uznało ludobójstwo za zbrodnię prawa międzynarodowego, a dwa lata później uchwaliło konwencję o zapobieganiu i karaniu zbrodni ludobójstwa (weszła w życie w 1951 r.). Było to wielkie zwycięstwo Rafała Lemkina. Dwie dekady później, już po śmierci Lemkina, który zmarł w 1959 r., ONZ uznała ludobójstwo, obok zbrodni przeciwko ludzkości i zbrodni wojennych, za zbrodnię nieulegającą przedawnieniu. 

Przyjęta w konwencji ONZ z 9 grudnia 1948 r. definicja ludobójstwa jest węższa niż oryginalny pomysł Lemkina. Obejmuje fizyczną eksterminację grup chronionych (narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych) lub ich wyniszczenie biologiczne, ale już nie tzw. ludobójstwo kulturowe czy ekonomiczne.

Chociaż pojęcie ludobójstwa – nazywanego często "zbrodnią nad zbrodniami" – zrobiło niezwykłą karierę w doktrynie prawa karnego, politologii, socjologii i publicystyce, to praktyczne zastosowanie definicji ludobójstwa z 1948 r. jako podstawy orzekania okazało się niezwykle trudne. Między innymi dlatego, że kluczowy element tej definicji stanowi czynnik subiektywny, jakim jest zamiar sprawcy dotyczący zniszczenia grupy chronionej – w całości lub w części – jako takiej. Pierwsze procesy i skazania za ludobójstwo miały miejsce dopiero w latach 90. XX wieku przed powołanymi przez ONZ międzynarodowymi trybunałami karnymi do spraw Jugosławii i Rwandy.

Autor: dr Krzysztof Persak