Rocznica pogromu w Jedwabnem

10 lipca 1941 r. w Jedwabnem miał miejsce pogrom antyżydowski. Doszło do niego kilkanaście dni po wycofaniu się wojsk radzieckich i zajęciu miasta przez Niemców. Około godziny 10 polscy mieszkańcy Jedwabnego i okolicznych miejscowości zaczęli spędzać Żydów z miasteczka na rynek.

Tam bili ich i upokarzali, a kilku zabili. Spośród zebranych wyselekcjonowali kilkadziesiąt osób, w tym rabina Awigdora Białostockiego, i zmusili ich do zniszczenia pomnika Lenina znajdującego się przy ul. Dwornej. Następnie grupę tę zaprowadzili za miasto, zamordowali i zakopali wraz z popiersiem Lenina w przygotowanym wcześniej dole wewnątrz stodoły Śleszyńskiego. Później pozostałych na rynku kilkuset Żydów zapędzili do tej samej stodoły, którą oblali naftą i podpalili.

Zbrodni dokonało kilkudziesięciu mieszkańców Jedwabnego i okolic, a wielu innych było świadkami tych zajść. W miasteczku przebywali również uzbrojeni Niemcy. Obserwowali wydarzenia, najprawdopodobniej je zainspirowali zgodnie z dyrektywą Reinharda Heydricha o zachęcaniu ludności na nowo zajmowanych terenach do antyżydowskich pogromów, ale ich udział był ograniczony.

Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN pragnie upamiętnić ofiary tej zbrodni. Na naszej stronie internetowej zamieściliśmy przedwojenne zdjęcia żydowskich mieszkańców Jedwabnego, z których zapewne większość zginęła w lipcowym pogromie. Mając na uwadze fakt, jak trudnym i wielowątkowym zagadnieniem historycznym jest mord w Jedwabnem, przygotowaliśmy dla naszych czytelników opis przebiegu pogromu, szczegółowe kalendaria wydarzeń i fragmenty kilku opracowań naukowych dotyczących pogromu.

Dochodzenie do historycznej prawdy, że sprawcami masowego mordu na jedwabieńskich Żydach byli polscy mieszkańcy, zajęło wiele dekad. W powojennych opracowaniach w roli sprawców występowali Niemcy. Jako pierwszy o udziale Polaków w pogromach latem 1941 r. pisał w połowie lat sześćdziesiątych Szymon Datner w artykule Eksterminacja ludności żydowskiej w Okręgu Białostockim („Biuletyn ŻIH” 1966, nr 60). Ćwierć wieku później tematyką m. in. Jedwabnego zajął się Andrzej Żbikowski w artykule Lokalne pogromy Żydów w czerwcu i lipcu 1941 roku na wschodnich rubieżach II Rzeczypospolitej („Biuletyn ŻIH” 1992, nr 162-163). Oba teksty zamieszczone w specjalistycznym, naukowym czasopiśmie nie wywołały jednak szerszego oddźwięku. W Kalendarium pamięci umieszczamy ułożone w chronologiczny ciąg kolejne odsłony długiego procesu odkrywania prawdy o Jedwabnem – od powojennych procesów, poprzez sposoby upamiętnienia ofiar, ważne publikacje naukowe, jak również powstałe na ten temat filmy i sztuki teatralne, aż po przemówienia polskich polityków. 

Punktem przełomowym w tym procesie była publikacja książka Sąsiedzi. Historia zagłady żydowskiego miasteczka Jana Tomasza Grossa (Sejny 2000), opartej na aktach powojennych procesów karnych i relacjach naocznych świadków pogromu. Na naszej stronie prezentujemy fragment rozdziału Kto mordował Żydów? Książka wywołała ogromną ogólnonarodową debatę w Polsce, której szczyt przypadł na wiosnę 2001 roku. Kluczową kwestią był udział Polaków w pogromie - nie w roli przymusowych świadków, bezradnych wobec cierpienia żydowskich sąsiadów, ale jako sprawców i biernych uczestników. W 2000 r. Instytut Pamięci Narodowej rozpoczął śledztwo w sprawie pogromu w Jedwabnem. Jego wynikiem była m.in. wydana w 2002 r. dwutomowa publikacja przygotowana przez kilkunastu badaczy, zatytułowana Wokół Jedwabnego. Paweł Machcewicz pisał w niej: „Dyskusja wokół sprawy Jedwabnego była jedną z najważniejszych, jakie odbyły się po 1989 r. – nie tylko w odniesieniu do stosunków polsko-żydowskich, ale obrazu historii Polski w XX wieku. Dotykała zagadnień, które kształtują wizerunek nas samych w tak istotnych dla polskiej tożsamości kwestiach, jak druga wojna światowa, okupacja niemiecka i sowiecka, stosunek Polaków do Żydów i Niemców”.

Drugim, powiązanym z udziałem Polaków, zagadnieniem był zakres niemieckiej odpowiedzialności za zbrodnię. Zamieszczamy fragment monografii Andrzeja Żbikowskiego U genezy Jedwabnego. Żydzi na Kresach Północno-Wschodnich II Rzeczypospolitej, wrzesień 1939 – lipiec 1941 (Warszawa 2006), podsumowujący jego badania w tym zakresie.

O pogromie w Jedwabnem wiemy coraz więcej dzięki kolejnym pracom, oświetlającym różne niebadane wcześniej aspekty wydarzeń z lata 1941 roku. Witold Mędykowski w książce W cieniu gigantów. Pogromy Żydów w 1941 roku w byłej sowieckiej strefie okupacyjnej. Kontekst historyczny, społeczny i kulturowy (Warszawa 2012) pokazał, że pogrom w Jedwabnem był częścią fali antyżydowskich wystąpień, która przetoczyła się latem 1941 r. przez byłą sowiecką strefę okupacyjną – od krajów bałtyckich przez Łomżyńskie, Białostocczyznę i Galicję Wschodnią, aż Rumunię. Zamieszczamy fragment tej książki i sporządzone na jej podstawie kalendarium pogromów na tych terenach.

Wierzymy, że ukazanie tak różnorodnych perspektyw badawczych pozwoli lepiej zrozumieć, jak przebiegał pogrom w Jedwabnem, jak do niego doszło i jakie miejsce zajmuje to wydarzenie w pamięci historycznej Polaków.