Poznaj bohaterki muralu
Praca upamiętnia 78. rocznicę wybuchu powstania w getcie warszawskim i przedstawia dziewięć Żydówek, które walczyły w czasie kwietniowego zrywu – zarówno w samym getcie, jak i poza nim.
- Ekspozycja muralu: 19 kwietnia – 2 maja,
- Stacja Metro Centrum (tzw. warszawska patelnia)
Tosia Altman (24.08.1918, Lipno – 26.05.1943?, Warszawa) – była działaczką Żydowskiej Organizacji Bojowej, uczestniczyła w powstaniu w getcie warszawskim, działała w Ha-Szomer Ha-Cair (stąd symbol tej organizacji na muralu). 8 maja 1943 roku znajdowała się w bunkrze przy ul. Miłej 18, tym samym, w którym przebywał Mordechaj Anielewicz wraz z dowództwem powstania. Po ataku niemieckim udało jej wydostać się przez jedyne nieodkryte wyjście, a następnie przejść do bunkra przy ul. Franciszkańskiej 22. W nocy z 8 na 9 maja wyszła z getta kanałami wraz z około 30 bojownikami na ul. Prostą. Po przewiezieniu przez podstawioną ciężarówkę do Łomianek, grupa ukryła się w lesie z zamiarem przystąpienia do partyzantki. Po kilku dniach Tosia Altman powróciła do Warszawy. Ukrywała się na poddaszu zachowanej do dzisiaj fabryczki ozdób choinkowych Szymanowicza w podwórzu kamienicy przy ul. 11 Listopada 10. 24 maja 1943 roku wybuchł groźny pożar, w którym zginęło 8 osób. Jego przyczyną był prawdopodobnie zapłon ichtiolu ze świeczki, którą Tosia Altman przetapiała, wytwarzając maść na ranę (stąd symbol świeczki na muralu). Aby wyjść cało z pożaru, wyskoczyła przez okno. Ciężko poparzona została zatrzymana przez granatową policję, a następnie wydana Niemcom. Trafiła do szpitala, w którym zmarła – prawdopodobnie 26 maja 1943 roku – na skutek odniesionych poparzeń (być może także tortur i braku odpowiedniej pomocy).
Więcej na portalu Wirtualny Sztetl >>
Feigele Peltel, później Vladka Meed (29.12.1921, Warszawa – 21.11.2012, Phoenix, Arizona) – była członkinią Bundu (stąd symbol tej organizacji na muralu) oraz łączniczką Żydowskiej Organizacji Bojowej (stąd symbol koperty na muralu). Zgodnie z decyzją ŻOB 5 grudnia 1942 roku przedostała się z getta na "stronę aryjską". Stamtąd, jako działaczka Żydowskiej Komisji Koordynacyjnej, miała organizować pomoc dla Żydów uwięzionych w gettach oraz ukrywających się poza nimi. Uczestniczyła w akcjach szmuglowania dzieci poza mur warszawskiej dzielnicy zamkniętej, znajdowania dla nich schronienia, a także opłacania polskich rodzin, które decydowały się przyjąć dzieci pod swój dach. W działalności konspiracyjnej pomagał jej tzw. "dobry wygląd" – naturalnie proste blond włosy i szarozielone oczy – oraz fałszywe dokumenty wystawione na nazwisko Władysława Kowalska. W trakcie przygotowań do powstania w getcie warszawskim, a także po jego rozpoczęciu, szmuglowała broń, materiały wybuchowe i benzynę wykorzystywaną do tworzenia tzw. koktajli Mołotowa. Uczestniczyła również w przekazywaniu pieniędzy, ubrań i wiadomości partyzantom – nielicznym ocalałym powstańcom z warszawskiego getta, ukrywającym się w okolicznych lasach. W 1946 roku wraz z mężem – Benjaminem Międzyrzeckim – wyemigrowała do Stanów Zjednoczonych. Oboje zmienili tam nazwisko na Meed. W 1948 roku w Nowym Jorku opublikowała w jidysz swoje wspomnienia Fun bejde zajtn geto-mojer (pol. wydanie: Po obu stronach muru: wspomnienia z warszawskiego getta), przetłumaczone po latach na wiele języków (stąd symbol książki na muralu). Małżeństwo Meedów miało duże zasługi w edukowaniu o Zagładzie. Dzięki ich zaangażowaniu tysiące amerykańskich uczniów usłyszało o wojennych doświadczeniach Żydów wschodnioeuropejskich, a nauczyciele zyskali możliwość uczestnictwa w seminariach edukacyjnych odbywających się w Polsce.
Więcej na portalu Wirtualny Sztetl >>
Niuta Tajtelbaum (31.10.1917, Łódź – lipiec 1943, Warszawa) – uczestniczyła w licznych akcjach dywersyjnych organizowanych przez żydowskie podziemie (stąd symbol granatu na muralu), była członkinią Polskiej Partii Robotniczej w getcie warszawskim, łączniczką Bloku Antyfaszystowskiego oraz członkinią grupy specjalnej Sztabu Głównego Gwardii Ludowej. W getcie opowiadano, że weszła do niemieckiego urzędu ubrana w wiejską chustę, z kobiałką w ręku. Nie wzbudzając niczyich podejrzeń, pod pretekstem "sprawy osobistej" zbliżyła się do funkcjonariusza SS, strzeliła do niego z rewolweru, po czym prędko się oddaliła (stąd symbol pistoletu na muralu). Dzień po wybuchu powstania w getcie warszawskim, "specgrupa" warszawskiej Gwardii Ludowej, do której należała Niuta Tajtelbaum, brała udział w zakończonej sukcesem akcji przy placu Krasińskich, zwanej "akcją na Nowiniarskiej". Celem "specgrupy" byli żołnierze Waffen SS ostrzeliwujący z dział ulokowanych na ul. Nowiniarskiej żydowskich powstańców skupionych na terenie szopu szczotkarzy. W lipcu 1943 roku została aresztowana przez Gestapo. W areszcie torturami próbowano wymusić na niej wyjawienie informacji umożliwiających ustalenie tożsamości jej towarzyszy. Niuta nie wydała jednak nikogo. Została zamordowana niedługo potem i pochowana w nieznanym miejscu.
Więcej na portalu Wirtualny Sztetl >>
Szoszana Kossower (10.04.1922, Radzymin – 18.06.2008, Tel Awiw) – członkini Betaru, działaczka ruchu oporu w czasie II wojny światowej, łączniczka Armii Krajowej i Żydowskiego Związku Wojskowego po stronie "aryjskiej" (stąd symbol mostu na muralu). W wywiadzie udzielonym Ance Grupińskiej w 2000 roku o swojej współpracy z ŻZW mówiła: "Taka czynna u nich nie byłam. Ze dwa razy zaniosłam broń do getta. Kupiłam ją po aryjskiej stronie i zaniosłam. Dałam ją komuś, ale nie pamiętam, jak on się nazywał. Nawet radziłam mu, żeby wyszedł z getta, bo on nie wyglądał jak Żyd. Ale nie chciał, został tam. (…) Ja nawet nie wiedziałam, że jest jakaś organizacja ŻZW. Żydzi prosili mnie o broń, udało mi się ją kupić, to im zaniosłam. Mnie nie było ważne, kto gdzie należy, wiedziałam, że broń jest przeciw Niemcom i to wszystko". Szoszana Kossower wyprowadziła z getta warszawskiego m.in. pisarza-syjonistę Rubina Feldszuha ps. Ben Szem z rodziną oraz Rachelę Auerbach. W sierpniu 1943 roku we współpracy z podporucznikiem AK Teodorem Pajewskim zorganizowała ucieczkę Emanuela Ringelbluma z obozu pracy w Trawnikach. W czasie powstania w getcie warszawskim Kossower pozostała poza granicami dzielnicy zamkniętej. Wzięła natomiast udział w powstaniu warszawskim. Po jego upadku trafiła do obozu w Niemczech. Do Polski wróciła w 1946 roku. W obawie przed represjami ze strony władz komunistycznych, które mogły odkryć jej przeszłość w Armii Krajowej i współpracę z Żydowskim Związkiem Wojskowym, w 1950 roku wyjechała z rodziną do Izraela.
Więcej na portalu Wirtualny Sztetl >>
Mira Fuchrer (1920, Warszawa – 08.05.1943, Warszawa) – była syjonistką, łączniczką Żydowskiej Organizacji Bojowej i uczestniczką powstania w getcie warszawskim. W getcie pracowała w kooperatywie krawieckiej (stąd symbol igły na muralu). Jako łączniczka wyjeżdżała także do gett poza Warszawą. W lutym 1943 roku wzięła udział w napadzie na kasę Judenratu i przekazanie zdobytych tam 100 tysięcy złotych do sztabu ŻOB. Akcja zakończyła się powodzeniem. W czasie powstania w getcie warszawskim Mira Fuchrer walczyła w getcie centralnym, razem z Mordechajem Anielewiczem. Zginęli 8 maja 1943 roku w bunkrze dowództwa powstania przy ul. Miłej 18. Tak to wydarzenie wspominał Marek Edelman: "Anielewicz miał dziewczynę, taką ładną, jasną, ciepłą. 7 maja był z nią u nas, na Franciszkańskiej. 8 maja, na Miłej, zastrzelił najpierw ją, potem siebie. Decyzją prezydenta Bolesława Bieruta, 19 kwietnia 1948 roku, Mira Fuchrer została odznaczona Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari. W relacjach powtarza się opinia, że była bardzo piękną młodą kobietą (stąd symbol motyla na muralu).
Więcej na portalu Wirtualny Sztetl >>
Rachela Zylberberg (05.01.1920, Warszawa – 8.05.1943, Warszawa) – była bojowniczką żydowskiego ruchu oporu w okresie okupacji niemieckiej podczas II wojny światowej oraz uczestniczką powstania w getcie warszawskim. Miała pseudonim "Sarenka" (stąd symbol sarny na muralu). Od stycznia 1942 roku przebywała w getcie warszawskim. gdzie pracowała w kooperatywie krawieckiej m.in. razem z Mirą Fuchrer. Od początku aktywnie włączyła się w organizowanie podziemia w getcie. Na spotkaniach informowała o skali eksterminacji Żydów na Litwie, w tym o zbrodni w Ponarach. Przekonywała Żydów do oporu zbrojnego. Wzięła udział w powstaniu w getcie warszawskim. Zginęła 8 maja 1943 r. w bunkrze przy ul. Miłej 18. Jej nazwisko widnieje na kamiennym obelisku upamiętniającym powstańców.
Więcej na portalu Wirtualny Sztetl >>
Dorka Goldkorn (1922, Warszawa – 17 lub 19.01.1947 Pabianice) – działaczka Związku Młodzieży Socjalistycznej „Spartakus”, uczestniczka walk w getcie warszawskim. Jeszcze przed powstaniem w getcie warszawskim w lokalu konspiracyjnym przy ul. Nowolipie 53 uczestniczyła w drukowaniu i powielaniu odezw Żydowskiej Organizacji Bojowej. Tam też wypalone żarówki wypełniała mieszaniną siarki i dynamitu (stąd symbol żarówki na muralu). W dniu wybuchu powstania znajdowała się na terenie Leszna w grupie bojowej. Otrzymała funkcję łączniczki między grupami bojowymi zajmującymi pozycje przy ul. Leszno 74, Nowolipie 61, Nowolipki 51 i w kilku domach na Smoczej (nr 4, 5, 8 i 10). W drugim dniu powstania uczestniczyła na Smoczej w walce z Niemcami prowadzonej przez grupę bojową pod dowództwem Adama Szwarcfiisa i Lwa Rudnickiego, podczas której grupa zniszczyła niemiecki czołg, rzucając w niego butelkami z benzyną. W następnych dniach pełniła m.in. funkcję łączniczki ze stroną aryjską, a pod koniec powstania otrzymała zadanie wyszukania przejścia kanałami na stronę aryjską dla sztabu powstańczego przebywającego w bunkrze przy ul. Miłej 18. Udało jej się uciec z pociągu wiozącego Żydów do obozu w Majdanku (stąd symbol pociągu ma muralu). Po upadku powstania w getcie pełniła na terenie Warszawy funkcję łączniczki żydowskiego oddziału Gwardii Ludowej w lasach wyszkowskich. Pomimo że więziono ją w obozach w Ravensbruck, Auschwitz i Bergen, udało jej się przeżyć wojnę. Jako działaczka Polskiej Partii Robotniczej uczestniczyła aktywnie w kampanii wyborczej do Sejmu w 1947 roku, pełniąc funkcje agitatorki na terenie Łodzi. Według jednych źródeł zginęła pod kołami ciężarówki, natomiast Anka Grupińska w „Odczytaniu Listy” opisuje następująco okoliczności jej śmierci: „17 lub 19 stycznia 1947 roku jechała samochodem z W. Marczyńskim. Koło Pabianic wyciągnęli ich z samochodu i zastrzelili. Miesiąc później w łódzkiej gazecie „ Walka Młodych ” napisano, że kierowca samochodu nie zatrzymał się na wezwanie patrolu, sądząc, że to bojówkarze podziemia przebrani za milicjantów.”
O Dorce Goldkorn można przeczytać m.in. w książce "Odczytanie Listy" Anki Grupińskiej
Irka Gelblum (25 października 1931 lub 1923 w Warszawie - 26 października 2009 Konstancin Jeziorna) – uczestniczka walk w powstaniu w getcie warszawskim, po wojnie dziennikarka i poetka (stąd symbol pióra na muralu), członkini Międzynarodowej Kapituły Orderu Uśmiechu, gdzie reprezentowała Włochy. Jako działaczka Żydowskiej Organizacji Bojowej była łączniczką (stąd symbol telefonu na muralu) nosiła pieniądze ukrywającym się w Warszawie Żydom, szukała dla nich nowych kryjówek, przeprowadzała ich bezpiecznie przez okupowane miasto. Często pracowała z Kazikiem Ratajzerem. Przed powstaniem w getcie warszawskim mieszkała na ul. Pańskiej 5, gdzie ukrywała broń. Po upadku powstania w jej mieszkaniu przemieszkiwali niektórzy członkowie Żydowskiej Organizacji Bojowej. W 1968 roku, na fali kampanii antysemickiej została zmuszona do wyjazdu z Polski. Zmieniła nazwisko na Irena Conti Di Mauro i mieszkała we Włoszech i Izraelu.
O Irce Gelblum można przeczytać m.in. w książce "Odczytanie Listy" Anki Grupińskiej
Rywke Pasamonik (1921, Warszawa – 8 maja 1943, Warszawa) – uczestniczka walk w powstaniu w getcie warszawskim. Urodziła się w rodzinie biednych, religijnych Żydów na Warszawskim Czerniakowie. Jej ojciec – mleczarz – do getta zabrał krowy z gospodarstwa (stąd symbol krowy na muralu). Została zapamiętana jako ideowa i odważna. W powstaniu walczyła w grupie Berla Braude. 8 maja była w bunkrze na ul. Miłej 18. Podobnie jak wielu innych, nie chciała zostać schwytana przez Niemców i popełniła samobójstwo: najpierw zabiła swoją koleżankę, a potem strzeliła do siebie. Jej nazwisko znajduje się na kamieniu pamiątkowym postawionym na Kopcu Anielewicza w miejscu dawnego bunkra.
O Rywke Pasamonik można przeczytać m.in. w książce "Odczytanie Listy”"Anki Grupińskiej