Wydarzenie
10.07.1941

Jedwabne – kalendarium pamięci

Macewa z kamieniami pamięci
fot. K. Bielawski

10 lipca 1941

Pogrom ludności żydowskiej w Jedwabnem.

maj 1942

Miesięcznik „Prawda”, organ konspiracyjny Frontu Odrodzenia Polski, publikuje artykuł Zofii Kossak-Szczuckiej Proroctwa się wypełniają, w którym piętnuje ona zbrodnie popełnione z udziałem miejscowej ludności m.in. w Jedwabnem (nazwanego w tekście Jagodno) oraz w innych miejscowościach.

5 kwietnia 1945

Szmuel Wassersztajn składa relację o zbrodni w Jedwabnem przed Żydowską Wojewódzką Komisją Historyczną w Białymstoku.

14 czerwca 1946

Menachem Finkelsztajn, dwudziestodwuletni mieszkaniec Radziłowa, zeznaje przed tą samą komisją, opisując nie tylko pogrom w Radziłowie, ale też w Jedwabnem. Podaje niewiarygodną liczbę ofiar (3300).

1946

Ukazuje się broszura Szymona Datnera pt. Walka i zagłada białostockiego getta z opisem mordów  dokonanych przez Niemców 27 czerwca 1941 r. w Białymstoku. Jednocześnie w broszurze jest mowa o „mordach popełnianych na ludności żydowskiej za aprobatą niemiecką przez miejscową czarną reakcję i chuliganerię” na Białostocczyźnie, choć nazwa Jedwabne nie pada.

29 grudnia 1947

Całka Migdał, Żyd z Jedwabnego, wysyła list z Montevideo do Centralnego Komitetu Żydów Polskich, w którym pisze, iż Żydzi jedwabieńscy zginęli z rąk Polaków.

16-17 maja 1949

Łomża. Proces Bolesława Ramotowskiego i 21 oskarżonych o udział w pogromie. Dziewięciu oskarżonych uniewinniono, a 11 skazano na 8-15 lat więzienia.

1950

W Nowym Jorku ukazuje się „Księga Pamięci Grajewa”, wydana przez grajewski landsmanszaft. Tu po raz pierwszy pojawia się wzmianka o zbrodni w Jedwabnem, w opublikowanej w języku hebrajskim i polskim relacji Menachema Finkelsztajna.

1961

Pierwsze upamiętnienie jedwabieńskich Żydów w postaci kamienia z napisem: „Miejsce kaźni ludności żydowskiej. Gestapo i żandarmeria hitlerowska spaliły żywcem 1600 osób 10 lipca 1941”. Powstało prawdopodobnie z inicjatywy lokalnego koła Związku Bojowników o Wolność i Demokrację.

1966

Artykuł Szymona Datnera Eksterminacja ludności żydowskiej w Okręgu Białostockim w „Biuletynie Żydowskiego Instytutu Historycznego”. Autor pisze: „Do zbrodni na tych obszarach (północne rejony Okręgu Białostockiego) Niemcy przyciągnęli męty spośród miejscowej ludności oraz tzw. granatową policję”.

1974

W Londynie ukazuje się książka Reubena Ainszteina Jewish Resistance in Nazi-Occupied Eastern Europe. Autor powołuje się na pracę Szymona Datnera, winą za mord obarcza „polskich antysemitów”.

1980

W Izraelu ukazuje się Księga Pamięci Jedwabnego Sefer Jedwabne – Historija we-zikaron, wydana przez członków jedwabieńskich landsmanszaftów z Izraela i USA, z relacjami naocznych świadków tragedii.

1982

Prokurator Waldemar Monkiewicz w broszurze Założenia i realizacja hitlerowskiej polityki okupacyjnej w regionie białostockim napisanej wespół z Józefem Kowalczykiem pisze: „W dniu 8 [sic!] lipca [1941r.] spalono żywcem kilkaset osób w zabudowaniach rolnika Sutkowskiego w Radziłowie. W podobny sposób zamordowano 10 lipca niemal wszystkich Żydów z Jedwabnego”.

7 lipca 1983

W „Gazecie Współczesnej” wydawanej dla Białegostoku, Łomży i Suwałk, ukazuje się artykuł Monkiewicza Komanda śmierci, z opisem przebiegu masakry, której dokonano „wykorzystując miejscową żandarmerię i policję pomocniczą”.

1985

Ukazuje się praca Martina Gilberta The Holocaust. A History of the Jews of Europe during the Second World War. O Jedwabnem Gilbert pisze: „10 lipca 1941 r. w wiosce Jedwabne SS wszystkich 1600 Żydów zagnało na rynek, torturowało przez kilka godzin, następnie zapędziło do stodoły i żywcem spaliło”.

1985

Morlan Ty Rogers z Nowego Jorku odwiedza Jedwabne, wieś, w której jego ojciec i 26 krewnych zostało zamordowanych w 1941 roku. Rogers wie od swego dziadka, że sprawcami mordu byli Polacy.

1986

W czasopiśmie „Ziemia Łomżyńska” (t.2) ukazuje się artykuł lokalnego historyka Zdzisława Sędziaka Napiętnowani znakiem śmierci, opisujący wydarzenia w Jedwabnem.

10 lipca 1988

Łomżyński tygodnik „Kontakty” publikuje szokujący reportaż …aby żyć Danuty i Aleksandra Wroniszewskich. Autorzy cytują m.in. obszerne fragmenty relacji Szmula Wasersztajna.

1989

W „Studiach Podlaskich”, czasopiśmie Uniwersytetu Białostockiego, prokurator Waldemar Monkiewicz przedstawia ustalenia śledztwa Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Białymstoku w sprawie Jedwabnego. Winą za masakrę obarcza hitlerowców.

1992

Andrzej Żbikowski publikuje artykuł Lokalne pogromy Żydów w czerwcu i lipcu 1941 roku na wschodnich rubieżach II Rzeczpospolitej („Biuletyn ŻIH”  1992, nr 162-163).

1996

Morlan Ty Rogers pisze list do „New York Timesa” o fałszywym pomniku, który stoi w wiosce we wschodniej Polsce.

22 luty 2000

W księdze dedykowanej profesorowi Tomaszowi Strzemboszowi Europa nieprowincjonalna (red. Krzysztof Jasiewicz, Oficyna Wydawnicza Rytm) Jan Tomasz Gross przytacza relację Szmula Wasersztajna.

18 kwietnia 2000

TVP1 wyświetla film w reżyserii Agnieszki Arnold Gdzie mój starszy syn Kain? (1999)

5 maja 2000

Andrzej Kaczyński, dziennikarz, publikuje na łamach „Rzeczpospolitej” reportaż Całopalenie. W Jedwabnem zagłady Żydów Niemcy dokonali polskimi rękami, jeden z najważniejszych tekstów na temat zbrodni.

8 maja 2000

Przedstawiciele miejscowego samorządu, Związku Gmin Wyznaniowych RP i Kancelarii Prezesa Rady Ministrów na spotkaniu w Jedwabnem ustalają współpracę w sprawie upamiętnienia ofiar.

13-14 maja 2000

„Nasz Dziennik” oskarża Kaczyńskiego i Grossa o propagowanie kłamstw o masakrze w Jedwabnem.

koniec maja 2000

Nakładem wydawnictwa Pogranicze w Sejnach ukazuje się książka Sąsiedzi Jana Tomasza Grossa.

31 sierpnia 2000

Szef pionu śledczego Instytutu Pamięci Narodowej prof. Witold Kulesza poleca prokuratorowi Radosławowi Ignatiewowi z oddziału IPN w Białymstoku wszcząć śledztwo w sprawie masowego mordu na Żydach w Jedwabnem.

18-19 listopada 2000

Artykuł Jacka Żakowskiego Każdy sąsiad ma swe imię i jego wywiad z Tomaszem Szarotą w „Gazecie Wyborczej”, które rozpoczęły gwałtowną i pełną emocji dyskusję o udziale Polaków w pogromie jedwabieńskim.

3 marca 2001

Debata przy okrągłym stole dziennika „Rzeczpospolita” z udziałem m.in. Jana Tomasza Grossa, Tomasza Strzembosza, Andrzeja Żbikowskiego, Pawła Machcewicza, Radosława Ignatiewa i Andrzeja Kaczyńskiego.

4 marca 2001

Zawiązuje się Komitet Obrony Dobrego Imienia Jedwabnego.

6 marca 2001

Premier Jerzy Buzek oświadcza, że „udział Polaków w zbrodni w Jedwabnem jest bezsporny”, i dodaje: „mordu nie popełniono ani w imieniu narodu, ani w imieniu państwa polskiego”.

15 marca 2001

Pomnik z 1963 r. zostaje usunięty w obecności Andrzeja Przewoźnika, przewodniczącego Rady Ochrony Pamięci Walki i Męczeństwa.

17 marca 2001

Artykuł Adama Michnika na temat Jedwabnego opublikowany w „New York Times”.

3 i 4 kwietnia 2001

TVP2 emituje dokument Sąsiedzi w reżyserii Agnieszki Arnold.

27 maja 2001

Msza w kościele pod wezwaniem Wszystkich Świętych w Warszawie upamiętniająca ofiary masakry, celebrowana przez prymasa Józefa Glempa i 50 biskupów.

30 maja 2001

Ekshumacja rozpoczęta na polecenie ówczesnego Ministra Sprawiedliwości Lecha Kaczyńskiego, który 5 dni później decyduje się ją przerwać pod wpływem protestów religijnych środowisk żydowskich.

1-2 czerwca 2001

W „Rzeczpospolitej” ukazuje się artykuł Dariusza Stoli Pomnik ze słów.

10 lipca 2001

Uroczyste obchody 60. rocznicy pogromu, podczas których prezydent Aleksander Kwaśniewski przeprasza za zbrodnię w Jedwabnem. W uroczystościach bierze także udział burmistrz Jedwabnego Krzysztof Godlewski. Na nowym pomniku umieszczono napis: „Pamięci Żydów z Jedwabnego i okolic, mężczyzn, kobiet, dzieci, współgospodarzy tej ziemi, zamordowanych, żywcem spalonych w tym miejscu 10 lipca 1941 roku. Jedwabne 10 lipca 2001 roku”.

19 grudnia 2001

Oświadczenie prokuratora Radosława Ignatiewa z IPN: dowody wskazują na to, iż zbrodni dokonali Polacy.

9 lipca 2002

Ignatiew upublicznia raport potwierdzający odpowiedzialność Polaków za zbrodnię. Raport podaje w wątpliwość liczbę ofiar (1600), na podstawie częściowej ekshumacji ustalono, że w Jedwabnem zginęło przynajmniej 340 osób.

8-12 października 2008

Dramat Tadeusza Słobodzianka Nasza klasa, nawiązujący do wydarzeń w Jedwabnem, zostaje po raz pierwszy publicznie zaprezentowany na festiwalu teatralnym „Konfrontacje” w Lublinie.

10 lipca 2011

W 70. rocznicę masakry prezydent Bronisław Komorowski, podobnie jak Aleksander Kwaśniewski 10 lat wcześniej, przeprasza za dokonaną zbrodnię.

Sierpień 2011

Zniszczenie pomnika w Jedwabnem, umieszczono na nim napis: „Nie przepraszamy za Jedwabne”.

9 listopada 2012

Premiera filmu Pokłosie w reżyserii Władysława Pasikowskiego, luźno nawiązującego do historii pogromu jedwabieńskiego.