Jedwabne – kalendarium pamięci

10 lipca 1941
Pogrom ludności żydowskiej w Jedwabnem.
maj 1942
Miesięcznik „Prawda”, organ konspiracyjny Frontu Odrodzenia Polski, publikuje artykuł Zofii Kossak-Szczuckiej Proroctwa się wypełniają, w którym piętnuje ona zbrodnie popełnione z udziałem miejscowej ludności m.in. w Jedwabnem (nazwanego w tekście Jagodno) oraz w innych miejscowościach.
5 kwietnia 1945
Szmuel Wassersztajn składa relację o zbrodni w Jedwabnem przed Żydowską Wojewódzką Komisją Historyczną w Białymstoku.
14 czerwca 1946
Menachem Finkelsztajn, dwudziestodwuletni mieszkaniec Radziłowa, zeznaje przed tą samą komisją, opisując nie tylko pogrom w Radziłowie, ale też w Jedwabnem. Podaje niewiarygodną liczbę ofiar (3300).
1946
Ukazuje się broszura Szymona Datnera pt. Walka i zagłada białostockiego getta z opisem mordów dokonanych przez Niemców 27 czerwca 1941 r. w Białymstoku. Jednocześnie w broszurze jest mowa o „mordach popełnianych na ludności żydowskiej za aprobatą niemiecką przez miejscową czarną reakcję i chuliganerię” na Białostocczyźnie, choć nazwa Jedwabne nie pada.
29 grudnia 1947
Całka Migdał, Żyd z Jedwabnego, wysyła list z Montevideo do Centralnego Komitetu Żydów Polskich, w którym pisze, iż Żydzi jedwabieńscy zginęli z rąk Polaków.
16-17 maja 1949
Łomża. Proces Bolesława Ramotowskiego i 21 oskarżonych o udział w pogromie. Dziewięciu oskarżonych uniewinniono, a 11 skazano na 8-15 lat więzienia.
1950
W Nowym Jorku ukazuje się „Księga Pamięci Grajewa”, wydana przez grajewski landsmanszaft. Tu po raz pierwszy pojawia się wzmianka o zbrodni w Jedwabnem, w opublikowanej w języku hebrajskim i polskim relacji Menachema Finkelsztajna.
1961
Pierwsze upamiętnienie jedwabieńskich Żydów w postaci kamienia z napisem: „Miejsce kaźni ludności żydowskiej. Gestapo i żandarmeria hitlerowska spaliły żywcem 1600 osób 10 lipca 1941”. Powstało prawdopodobnie z inicjatywy lokalnego koła Związku Bojowników o Wolność i Demokrację.
1966
Artykuł Szymona Datnera Eksterminacja ludności żydowskiej w Okręgu Białostockim w „Biuletynie Żydowskiego Instytutu Historycznego”. Autor pisze: „Do zbrodni na tych obszarach (północne rejony Okręgu Białostockiego) Niemcy przyciągnęli męty spośród miejscowej ludności oraz tzw. granatową policję”.
1974
W Londynie ukazuje się książka Reubena Ainszteina Jewish Resistance in Nazi-Occupied Eastern Europe. Autor powołuje się na pracę Szymona Datnera, winą za mord obarcza „polskich antysemitów”.
1980
W Izraelu ukazuje się Księga Pamięci Jedwabnego Sefer Jedwabne – Historija we-zikaron, wydana przez członków jedwabieńskich landsmanszaftów z Izraela i USA, z relacjami naocznych świadków tragedii.
1982
Prokurator Waldemar Monkiewicz w broszurze Założenia i realizacja hitlerowskiej polityki okupacyjnej w regionie białostockim napisanej wespół z Józefem Kowalczykiem pisze: „W dniu 8 [sic!] lipca [1941r.] spalono żywcem kilkaset osób w zabudowaniach rolnika Sutkowskiego w Radziłowie. W podobny sposób zamordowano 10 lipca niemal wszystkich Żydów z Jedwabnego”.
7 lipca 1983
W „Gazecie Współczesnej” wydawanej dla Białegostoku, Łomży i Suwałk, ukazuje się artykuł Monkiewicza Komanda śmierci, z opisem przebiegu masakry, której dokonano „wykorzystując miejscową żandarmerię i policję pomocniczą”.
1985
Ukazuje się praca Martina Gilberta The Holocaust. A History of the Jews of Europe during the Second World War. O Jedwabnem Gilbert pisze: „10 lipca 1941 r. w wiosce Jedwabne SS wszystkich 1600 Żydów zagnało na rynek, torturowało przez kilka godzin, następnie zapędziło do stodoły i żywcem spaliło”.
1985
Morlan Ty Rogers z Nowego Jorku odwiedza Jedwabne, wieś, w której jego ojciec i 26 krewnych zostało zamordowanych w 1941 roku. Rogers wie od swego dziadka, że sprawcami mordu byli Polacy.
1986
W czasopiśmie „Ziemia Łomżyńska” (t.2) ukazuje się artykuł lokalnego historyka Zdzisława Sędziaka Napiętnowani znakiem śmierci, opisujący wydarzenia w Jedwabnem.
10 lipca 1988
Łomżyński tygodnik „Kontakty” publikuje szokujący reportaż …aby żyć Danuty i Aleksandra Wroniszewskich. Autorzy cytują m.in. obszerne fragmenty relacji Szmula Wasersztajna.
1989
W „Studiach Podlaskich”, czasopiśmie Uniwersytetu Białostockiego, prokurator Waldemar Monkiewicz przedstawia ustalenia śledztwa Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Białymstoku w sprawie Jedwabnego. Winą za masakrę obarcza hitlerowców.
1992
Andrzej Żbikowski publikuje artykuł Lokalne pogromy Żydów w czerwcu i lipcu 1941 roku na wschodnich rubieżach II Rzeczpospolitej („Biuletyn ŻIH” 1992, nr 162-163).
1996
Morlan Ty Rogers pisze list do „New York Timesa” o fałszywym pomniku, który stoi w wiosce we wschodniej Polsce.
22 luty 2000
W księdze dedykowanej profesorowi Tomaszowi Strzemboszowi Europa nieprowincjonalna (red. Krzysztof Jasiewicz, Oficyna Wydawnicza Rytm) Jan Tomasz Gross przytacza relację Szmula Wasersztajna.
18 kwietnia 2000
TVP1 wyświetla film w reżyserii Agnieszki Arnold Gdzie mój starszy syn Kain? (1999)
5 maja 2000
Andrzej Kaczyński, dziennikarz, publikuje na łamach „Rzeczpospolitej” reportaż Całopalenie. W Jedwabnem zagłady Żydów Niemcy dokonali polskimi rękami, jeden z najważniejszych tekstów na temat zbrodni.
8 maja 2000
Przedstawiciele miejscowego samorządu, Związku Gmin Wyznaniowych RP i Kancelarii Prezesa Rady Ministrów na spotkaniu w Jedwabnem ustalają współpracę w sprawie upamiętnienia ofiar.
13-14 maja 2000
„Nasz Dziennik” oskarża Kaczyńskiego i Grossa o propagowanie kłamstw o masakrze w Jedwabnem.
koniec maja 2000
Nakładem wydawnictwa Pogranicze w Sejnach ukazuje się książka Sąsiedzi Jana Tomasza Grossa.
31 sierpnia 2000
Szef pionu śledczego Instytutu Pamięci Narodowej prof. Witold Kulesza poleca prokuratorowi Radosławowi Ignatiewowi z oddziału IPN w Białymstoku wszcząć śledztwo w sprawie masowego mordu na Żydach w Jedwabnem.
18-19 listopada 2000
Artykuł Jacka Żakowskiego Każdy sąsiad ma swe imię i jego wywiad z Tomaszem Szarotą w „Gazecie Wyborczej”, które rozpoczęły gwałtowną i pełną emocji dyskusję o udziale Polaków w pogromie jedwabieńskim.
3 marca 2001
Debata przy okrągłym stole dziennika „Rzeczpospolita” z udziałem m.in. Jana Tomasza Grossa, Tomasza Strzembosza, Andrzeja Żbikowskiego, Pawła Machcewicza, Radosława Ignatiewa i Andrzeja Kaczyńskiego.
4 marca 2001
Zawiązuje się Komitet Obrony Dobrego Imienia Jedwabnego.
6 marca 2001
Premier Jerzy Buzek oświadcza, że „udział Polaków w zbrodni w Jedwabnem jest bezsporny”, i dodaje: „mordu nie popełniono ani w imieniu narodu, ani w imieniu państwa polskiego”.
15 marca 2001
Pomnik z 1963 r. zostaje usunięty w obecności Andrzeja Przewoźnika, przewodniczącego Rady Ochrony Pamięci Walki i Męczeństwa.
17 marca 2001
Artykuł Adama Michnika na temat Jedwabnego opublikowany w „New York Times”.
3 i 4 kwietnia 2001
TVP2 emituje dokument Sąsiedzi w reżyserii Agnieszki Arnold.
27 maja 2001
Msza w kościele pod wezwaniem Wszystkich Świętych w Warszawie upamiętniająca ofiary masakry, celebrowana przez prymasa Józefa Glempa i 50 biskupów.
30 maja 2001
Ekshumacja rozpoczęta na polecenie ówczesnego Ministra Sprawiedliwości Lecha Kaczyńskiego, który 5 dni później decyduje się ją przerwać pod wpływem protestów religijnych środowisk żydowskich.
1-2 czerwca 2001
W „Rzeczpospolitej” ukazuje się artykuł Dariusza Stoli Pomnik ze słów.
10 lipca 2001
Uroczyste obchody 60. rocznicy pogromu, podczas których prezydent Aleksander Kwaśniewski przeprasza za zbrodnię w Jedwabnem. W uroczystościach bierze także udział burmistrz Jedwabnego Krzysztof Godlewski. Na nowym pomniku umieszczono napis: „Pamięci Żydów z Jedwabnego i okolic, mężczyzn, kobiet, dzieci, współgospodarzy tej ziemi, zamordowanych, żywcem spalonych w tym miejscu 10 lipca 1941 roku. Jedwabne 10 lipca 2001 roku”.
19 grudnia 2001
Oświadczenie prokuratora Radosława Ignatiewa z IPN: dowody wskazują na to, iż zbrodni dokonali Polacy.
9 lipca 2002
Ignatiew upublicznia raport potwierdzający odpowiedzialność Polaków za zbrodnię. Raport podaje w wątpliwość liczbę ofiar (1600), na podstawie częściowej ekshumacji ustalono, że w Jedwabnem zginęło przynajmniej 340 osób.
8-12 października 2008
Dramat Tadeusza Słobodzianka Nasza klasa, nawiązujący do wydarzeń w Jedwabnem, zostaje po raz pierwszy publicznie zaprezentowany na festiwalu teatralnym „Konfrontacje” w Lublinie.
10 lipca 2011
W 70. rocznicę masakry prezydent Bronisław Komorowski, podobnie jak Aleksander Kwaśniewski 10 lat wcześniej, przeprasza za dokonaną zbrodnię.
Sierpień 2011
Zniszczenie pomnika w Jedwabnem, umieszczono na nim napis: „Nie przepraszamy za Jedwabne”.
9 listopada 2012
Premiera filmu Pokłosie w reżyserii Władysława Pasikowskiego, luźno nawiązującego do historii pogromu jedwabieńskiego.